Черный Кузьма

Бяздонне (на белорусском языке)

Кузьма Чорны

Бяздонне

(Малюнак)

I

Як засмяецца сонца зямлi золатам ранiцы - абзавецца горад кiпучаю радасцю. Упартыя гудкi заводаў праспяваюць шырокую песню, мацней крыкнуць станцыi горлам машын, весела бразне недзе жалеза. Гэта так абзавуцца на зямлi людзi, i самi агорнуцца на новы дзень сваiмi жыццёвымi думкамi.

Над глухiмi кварталамi - вузкiмi вулiцамi i малымi дамамi - крык гарадской ранiцы пракоцiцца зычней; у iм тут як бы жаданне схвацiцца ў жартаўлiвай барацьбе з гулкасцю палявой цiшы, падышоўшай да самага горада. Тут ад яго хутчэй заварушацца людзi. Спяшаючы, яны адзяюцца. Галасы iх не так тут моцна зычаць, як у гэты час у вёсках, - можа, гэта густата сцен тут iх з'ядае...

Шырокi двор на вуглу пятай ад канца горада вулiцы ажывае. З правага боку двара, з адчыненых заўсёды дзвярэй каменнага жоўтага дома выходзяць яшчэ заспаныя людзi. Чалавек дваццаць з'яўляецца iх. Яны спяшаюць, бо ўжо другi раз пазвалi iх упарта гудкi.

На процiлеглым баку двара, у нiзкiм дзеравяным доме скрыпяць шэрыя дзверы. З раскiданага ганка спускаецца адзiн. Выходзiць ён за вароты i хутка iдзе па дзеравяным тратуары ў канец вузкiх вулiчак, дзе чутно - спяваюць калёсы вагонаў i паравiкi крычаць жалезам.

На iм стары фрэнч, патоптаныя боты. I ва ўсёй постацi яго нешта такое, што гаворыць як бы аб нейкiм захапленнi ўсiм.

Малады дзень спелым яблыкам глянуў на зямлю, налiў вастратою паветра, аблашчыў усё.

А ў яго, маладога, з'яўляецца на твары ўсмешка.

Яго завуць Алёша.

* * *

Алёша яшчэ не прывык к гэтаму новаму для яго жыццю...

Там, недзе далёка, за вялiкiмi абшарамi палёў, цяпер вось, светлаю ранiцою, грэюцца на сонцы нiзкiя хаты.

Горад яшчэ не пачынаў будзiць сваiх людзей, а там ужо людзi самi абудзiлi цiшыню сваёй вёскi. Яны кладуць сляды на прыгрэтую зямлю босымi нагамi i лапцямi. I хоць яны вясёлыя ад пагожага дня, ды ўсё-такi, так, як i ў тых, што выходзiлi ў горадзе на клiч заводскiх гудкоў з стараватага дома на шырокiм двары, на тварах iх прытаiўся суровы адзнак вырасшых за жыццё думак, усяго за жыццё перажытага, кожнадзённай утомленасцi, быўшай з малых дзён.

Зусiм нядаўна пакiнуў Алёша гэтых людзей пры шурпатых хатах. Яны ўраслi ў яго i ён у iх глыбока. Ён не адарваўся ад iх, толькi засталiся яны там, а ён тут. I часам, iдучы дадому са станцыi, утамiўшыся выгрузкай дроў з вагонаў, у яго з'яўлялася жаданне: як бы гэта хутчэй зноў вярнуцца туды...

А вечарам ён адчыняе нiзенькае акно сваёй кватэры i ўспамiнае:

- Алёша, ды як жа гэта ты паедзеш? - гаварыў запылены, каравы, нязграбна высокi чалавек - бацька яго - i моргаў засыпанымi ў гумне пылам вачыма.

- Паеду, - упарта гаварыў Алёша, - а калi не паеду, то пайду. Iначай нельга, не магу.

- Ды як жа яно будзе? Яно, пэўна, добра б, каб ты як-небудзь гэты iнварсытэт прайшоў, але як жа гэта? Дзе гэта ў нас вiдаць? Як жа я цябе пратрымаю, там, за светам; нiчога не будзе, калi нам i тут голадна...

- Я сам пратрымаюся, няхай будзе, што будзе, - адказваў панура Алёша, i быў у яго нейкi жаль на душы.

- Прападзеш, - упэўнена сказаў бацька i змоўк з выразам глыбокiх думак у галаве.

- Не прападу, - адказаў Алёша, а ў самога думкi напоўнiлi голаў.

Бацька пайшоў зноў у гумно, а Алёша сядзеў i маўчаў. А пасля, неўзабаве, бацька зноў вярнуўся ў хату, патупаў каля парога i панура сказаў:

- Дык хаця ж, калi прыпрэ бяда, дык кiдай усё ды назад дадому варочайся...

I, сказаўшы, зноў пайшоў з хаты, а Алёша сядзеў i маўчаў...

I прайшло яно ўсё неяк, як у тумане. Змалацiлi яны з бацькам трохi жыта, прадалi за чатыры рублi. Пасля ўвязаў Алёша хлеба ў мяшок i некалькi кнiжак i пакiнуў нiзкiя хаты з запыленымi пры малацьбе людзьмi.

Таксама, як у тумане, прайшлi тры тыднi ў незнаёмым горадзе.

Былi днi ясныя, восень звiнела празрыстасцю лёгкай паветра, i горад аглушыў Алёшу шырынёю свайго шуму. I загэтым не так востраю была радасць, калi прачытаў ён, што яго залiчылi студэнтам.

I тут жа пачалi ўжо агортаць яго думкi - як бы пражыць?

Ён напiсаў бацьку, што нiчога яму не трэба, ён сам сабе зарабляе, i ў той жа дзень не абедаў i спаць лёг галодным.

А калi далi яму на кожны дзень абед у студэнцкай сталовай, пачала ўжо з'яўляцца ў яго маладая, вясёлая бесклапотнасць:

"Калi прыйдзецца саўсiм кепска - усё ж такi можна жыць, маючы абед раз у дзень".

I кожны дзень пачаў ён ранiцамi хадзiць на чыгуначную станцыю выгружаць дровы з вагонаў.

II

На чатырохкутным двары глухой вулiцы перад вечарам шырэй разгортвалася жыццё.

Прыходзiлi рабочыя з працы, i жоўты дом ажываў. Адчынялiся ў iм вокны, i здавалася, што гэты дом хоча больш увабраць у сябе сонечнага свету, што як бы шкода яму, што сонца iдзе к захаду. Людскiя галасы больш былi спакойнымi, чым ранiцаю, чулiся песнi.

Алёша прыходзiў са станцыi раней за рабочых. У яго пахлi дзеравам рукi, у хваёвай смале, у плямах ад сырой асiны быў фрэнч. Алёша адчыняў акно сваёй кватэры i пераглядаў кнiжкi i запiскi - гэта рыхтаваўся ён iсцi адвячоркам на лекцыi.

Была ў яго ў гэты час спакойная гуллiвасць у настроях. I была яна ад нейкага парадку ва ўсiм - ад таго, што вось ён, Алёша, робiць усё так, як можа, што можа i як яму трэба.

I было так, што заўсёды настрой гэты праходзiў, калi Алёша, на захадзе сонца, спяшаў на лекцыi. Можа, пыльныя i грымучыя цэнтральныя вулiцы горада адганялi гэты настрой, а можа думкi, якiя ўжо небесклапотнымi зноў з'яўлялiся. А з'яўлялiся яны ад таго, што гэтыя вулiцы бiлi ў вочы новым, дагэтуль для Алёшы нябачаным. У большасцi людзей, якiх сустракаў Алёша на вулiцы, бачыў ён нейкi шырокi размах ва ўсiм. Было нешта такое ў iх, што гаварыла, што гэты горад як бы часовы для iх прытулак. Яны тут толькi сягоння, а заўтра будуць за многа вёрст далей, i гэта будзе для iх вясёласць, бо не прыкаваны яны да аднаго месца на зямлi, а к усёй ёй; усюды на ёй на сваiм месцы.

Нешта такое бачыў Алёша ў гэтых людзях.

I тады ж выплывала ў Алёшы i другое:

"Вось там, адкуль ён сюды прыехаў, дзе старыя хаты ў гэтую вось хвiлiну гараць водблiскам чырвонага сонца на захадзе, людзi канчаюць сваю дзённую працу. Яна натамiла iх за дзень. У ёй многа радасцi, ды толькi ўсё вакол яе складалася так, што для людзей атручвалася жыццё".

А тут нечакана ахвацяць Алёшу зыкi музыкi. Выйдзе з бакавой вулiцы на цэнтральную рота чырвонаармейцаў з блiшчастаю меддзю трубаў у першых радах.

I як бы злавiлi людзi трубамi вясёласць, нявыяўленую сярод людзей на зямлi, i, злавiўшы, кiнулi ў прастору, паказалi яе ўсiм.

I здаецца тады Алёшу, што гэта - выяўленне, адзнакi таго вялiкага, к чаму iдуць людзi на зямлi.

I па дарозе ва ўнiверсiтэт, пасля ўсяго перажытага, прайшоўшы праз пачуццi i думкi, робiцца ў Алёшы нейкi мяцежны настрой: ахватвае прагнае жаданне хутчэй навучыцца таму, з чым пойдзе к тым, пакiнутым там недзе за палявымi прасторамi ў старых хатах; хочацца Алёшу стаць перад iмi, каравымi, запыленымi, i сказаць iм аб тым, што зразумеў сам, - аб самым важным, што трэба для паўнаты жыцця на зямлi: што жыццё шырокае, яно само ў сабе - нават як факт ужо iснавання - радаснае.

"Больш i глыбей увайсцi ва ўнiверсiтэт", - думае Алёша i бяжыць i бяжыць па шумнай вулiцы.

I тая ж самая радасць ужо калоцiцца ў iм самiм. Яна вялiкая, як iмкненне маладосцi.

I так кожны вечар па дарозе ва ўнiверсiтэт.

III

Процi кватэры Алёшы, побач з домам, дзе жывуць рабочыя, на тым самым двары, у чысценькiм зялёным домiку, у асобным пакоi жыў студэнт трэцяга курса Андрэй Стронiн.

У блiжэйшым павятовым горадзе жылi яго бацькi - быўшыя багатыя мяшчане, брат жа яго, уласнiк вялiкага мануфактурнага магазiна ў адным з паўднёвых гарадоў, прысылаў яму многа грошай; затым Андрэй Стронiн не хадзiў на станцыю, як Алёша, нагружаць i разгружаць вагоны, а ў чысценькiм новым фрэнчы па цэлых днях сядзеў у сябе дома.

Як Алёша выходзiў ранiцаю на станцыю, Андрэй Стронiн яшчэ спаў, заўсёды тады Алёша бачыў шчыльна завешанымi вокны яго пакоя.

Уставаў Андрэй Стронiн а гадзiне адзiнаццатай i хадзiў па пакоi з кутка ў куток.

У яго былi свае думкi: яны не былi настойнымi i ўпартымi, яны былi нейкiмi вялiкiмi. I, можа, гэта затым, што не прывык ён з маленства сур'ёзна думаць, што не бачыў ён у жыццi нiякiх пакутных здарэнняў, над якiмi трэба было б доўга думаць, наогул не прыходзiлася яму нiчым глыбока, густа канцэнтраваць вакол чаго-небудзь думкi свае.

Дзяцiнства яго i першая маладосць прайшлi бесклапотна ў багатых бацькоў. I цяпер, ва ўнiверсiтэце, ён акуратна атрымлiваў ад брата кожны месяц пэўную суму грошай i мог увесь час аддаць навуцы. Ды толькi не было гэтага ў яго.

Замест гэтага было ў яго часта ў пачуццях i думках, хоць i там i тут неглыбока, нешта такое, што прымушала яго перажываць вялiкую разачараванасць ва ўсiм. У такiя, частыя, хвiлiны ён лажыўся, накрываў голаў падушкаю i стараўся заснуць. Пасля ж гэты настрой рабiўся менш вострым i цягнуўся раўней. Ён адчыняў акно i глядзеў на двор.

I здавалася яму тады, што людскiя галасы, якiя ён чуе на двары i па-за сценамi сваёй кватэры, шчырая вясёласць рабочых, радасны твар Алёшы, нават крык вераб'ёў каля пыльнага зелля пры сценах на двары - усё гэта ад яго далёка. Яно не праходзiць скрозь яго iстоту, не знаходзiць там нiчога сабе падобнага. Яно з'яўляецца як бы другiм светам.

Ён i сам не мог сказаць - добра гэта для яго цi кепска, патрэбна яму цi непатрэбна. Больш усяго было да гэтага ў яго абыякасцi.

А калi ўжо абыякасць для чалавека ўжо ва ўсiм тым, што на кожным кроку ў жыццi, калi не чапае яно iстоты, калi не здавальняе чалавека хоць бы тымi думкамi, калi не пачуццямi, у якiх прыходзiцца над iм бiцца, - то няма таму чалавеку радасцi непасрэдна ад жыцця, а загэтым i жыццё не ёсць жыццё.

Вось што было ў Андрэя Стронiна.

Падазваў ён раз да сябе к акну Алёшу, як той iшоў са станцыi. Глядзеў Стронiн на Алёшу звысоку, як стары студэнт, i зразу запытаў, сур'ёзна i панура:

- Чаго вы так рады заўсёды?

- А чаго я рад? - таксама запытаў у непаразуменнi Алёша.

- А мне здаецца, што вы заўсёды як бы ў нейкай вясёласцi.

- Здаецца, не. Я заўсёды так, як звычайна для мяне.

- Не... Вы нiколi не думалi аб гэтым... Што вы бачыце перад сабою светлае?.. Што вы будзеце рабiць, скончыўшы ўнiверсiтэт?

- Як што? Жыць, працаваць.

- А ў чым жа, па-вашаму, жыццё?

Алёша маўчаў.

I тады абодвум стала нялоўка. Алёша пастаяў i моўчкi пайшоў у сваю кватэру. I было ў яго пачуццё таго, што ўсё ў жыццi добра: вось скончыць некалi ён унiверсiтэт, тады, як асаблiва ясна за апошнiя днi зразумеў ён, пашлюць яго з запасам ведаў на працу, i ён будзе рабiць вялiкую справу, патрэбную для ўсiх.

I тут жа набеглi думкi аб тым, што дома, там, дзе бацька быў заплакаў, калi ён ад'язджаў у гэты горад, - там людзi як бы не прабавалi той радасцi, якая вакол iх захована, ды не ўзнята яшчэ для жыцця ўся; што не бачылi там людзi яшчэ той шырынi, якая ў жыццi i якую ўжо адчуў ён, Алёша, на студэнцкiх сходах i лекцыях...

"Вось там я прылажу сваю працу", - радасна падумаў Алёша i, вясёлы, скрыпнуў дзвярыма.

А Андрэй Стронiн думаў:

"Што ў жыццi радаснага? Вось скончу я ўнiверсiтэт; буду служыць. Але што з гэтага? Буду днём займацца справамi, ноччу спаць, але што з гэтага? Яно ўсё будзе iсцi, заплятаючыся за службу, за нейкiя абавязкi перад гэтым самым жыццём, але ў чым яго радасць? Што мне з таго, што я вось цяпер стаю тут пры акне? Дзе тая глыбiня, якая напоўнiла б мяне сабою, страсянула б усю маю iстоту нечым тым настаяшчым, штоб я ўрос для хваляванняў жыцця?"

I тады прыпомнiлася Андрэю Стронiну, як адзiн раз, у перарыў мiж лекцыямi, адзiн яго блiзкi сябар запытаў:

- Цi бачыш ты перад сабою калi што-небудзь для сябе светлае ў жыццi?

У Стронiна была ў руках тоўстая кнiга. Ён прыставiў яе к вачам i сказаў:

- Вось як бачу свет скрозь гэтую кнiгу.

* * *

Радасць у Алёшы была шырокаю, яна была як бы адчуванне самога факта iснавання. Тут як бы выяўлялiся ў Алёшы нейкiя пласты вялiкай жыццяздольнасцi, нязжытыя, нячэпаныя. Яны парадзiлi ў iм крынiцу сiлы.

Яно, усё гэта, ахвацiла ўсю iстоту яго маладою лёгкасцю, выявiлася як захапленне жыццём, самымi яго звычайнымi, дробнымi, кожнадзённымi здарэннямi.

I вельмi часта, у часы студэнцкiх сходаў, было ў Алёшы прагнае жаданне крыкнуць на ўсю залу, мора маладых студэнцкiх галоў аб тым, што так захапiла яго. А на лекцыях адчуваў ён сябе проста шчаслiвым тым, што кожны новы дзень прыносiць яму новую шырыню ў светапоглядзе.

Было ў яго непаразуменне, калi часта бачыў ён на гэтых самых сходах i лекцыях Андрэя Стронiна з сумным бляскам вачэй, панурым. Здавалася, што Андрэй Стронiн сярод мора молада радасных людзей адзiн, як сярод страшнай пустынi.

Тады ўжо сам, некалькi разоў, хацеў Алёша пайсцi к Стронiну i распытаць яго аб усiм, даведацца, аб чым думае гэты чалавек.

I не ведаў яшчэ Алёша, што нiколi не зразумее ён гэтага чалавека, Стронiн жыў адзiн, Алёша жыў з людзьмi...

IV

Прывезлi раз ва ўнiверсiтэцкi анатамiчны тэатр мерцвяка для практыкi студэнтаў. Iшлi тады з працы рабочыя, суседзi Алёшы i Стронiна, мiма ўнiверсiтэта i зайшлi на двор глянуць...

Мярцвяк быў страшна худы, высахшы за нейкую доўгую хваробу. На мяккiх месцах цела абвiсла скура на iм фалдамi i змаршчакамi; яны, жоўта-гразныя, выяўлялi сабою вялiкую агiднасць чалавека пасля яго смерцi, у працэсе распаду матэрыi. Вострыя рэбры тырчалi пад скурай, а твар ужо мала што выяўляў - мусiць, доўга i паволi ўмiраў гэты чалавек. Калi што было на твары гэтага быўшага чалавека, дык гэта слабы адбiтак нейкага як бы непаразумення перад тым, што з iм рабiлася. Але вiдаць - гэта ўнутранае, несвядомае, бяспамятнае.

Як знiмалi яго з воза, галава яго абвiсла ўнiз, i толькi ў тую хвiлiну з'явiлася ў мерцвяку нешта такое ў яго земляной постацi, што, перавёўшы на жывога чалавека, сказала б:

- Вось надышло нешта надзвычайнае, вялiкае, як увесь свет, як усё разам, што iснуе. Яно здарылася са мною адным, прымусiла людзей нешта рабiць са мною, а я павiнен маўчаць...

I тады сярод жывых было тут вось што.

Рабочыя затаiлi на тварах выраз дзелавых людзей, перамешаны з пачуццём як бы нейкай ненармальнасцi вакол iх.

"Вось тут трэба нешта рабiць", - гаварылi iх твары.

- Вось, брат, высушыла яна яго, - сказаў адзiн.

- Тут пазнаюць, колькi i як яна яго сушыла.

- Эх ты, лiха на яго!

- Лiха. Тут возьмуцца за гэтае лiха.

Алёша паглядзеў на мерцвяка i закалацiўся ў нечым знаёмым ужо, але большым па сваёй сiле.

"Хоць бы не стаяць тут мне на адным месцы, а рабiць што тут", гаварылi ўсе яго пачуццi.

I больш:

"Цераз гэтага мерцвяка, цераз многiх iх, навукаю, да процiлеглага таму, што ў гэтым мерцвяку. Вось што тут ёсць, дзе я стаю цяпер i што бачу".

Жалезнае, нястрыманае жаданне дзейнасцi сцiснула ў адзiн жмут пачуццi. Хацелася Алёшу разам з усiмi студэнтамi напружыць свае сiлы для карыснай працы.

I тады Алёша глянуў на Андрэя Стронiна.

Той стаяў паводдаль, сагнуты, мiзэрны. Быў роспач у яго вачах. Здавалася - гiне гэты чалавек.

I раптам Стронiн сустрэўся вачыма з Алёшам, глянуў на рабочых. I пайшоў ад iх, паволi павярнуўшыся.

I тады адчуў Алёша, што мiж iм i Стронiным - бяздонне. Што ён, Алёша, будзе жыць, Стронiн жа адыходзiць у нябыт. I чым хутчэй Стронiн i яму падобныя адыдуць у нябыт, тым хутчэй размахнецца шырыня жыццёвай радасцi.

1925