30

Soms kwamen er anderen uit ons land. Het ene jaar, het andere jaar. Sommigen konden vertellen over een ver familielid, maar vaak wisten ze helemaal niets. Iedereen had moeten vluchten, of moeten vertrekken zonder iets mee te kunnen nemen als die dag zich aandiende. Ze kwamen hier met niets.

Mijn moeder zat binnen, ze was bang voor wat zich buiten bevond.

Misschien waren wij ook bang.

Alles was onbekend. Een deel van ons volk bevond zich daar ook, maar daardoor werd het soms nog vreemder. Je komt terecht in een vreemd land en wordt ontvangen door mensen die daar waren gebleven en al bezig waren te veranderen. Ik zag hoe een deel van de mensen was veranderd.

Wij veranderden ook.

Ik ging naar school, maar het ging niet goed.

Ik kon niet stilzitten. Ik keek naar buiten door een groot raam dat uitkeek op het schoolplein, naar een bal die altijd in de lucht leek te zijn.

In de pauzes stond ik meestal in mijn eentje in een hoekje. Ik deed niet mee aan de spelletjes. Ik had een vriendin, of twee, maar we waren nooit bij ons thuis.

En toen kwam mijn broer thuis met twee mannen, en toen veranderde alles.

Niet meteen, maar er was iets… wat als het ware in de lucht hing, ik weet niet hoe ik het moet zeggen, het was alsof een gevaarlijke wind door de deur naar binnen was gekomen toen die twee anderen kwamen. Een scherpe, gemene wind, die niet naar buiten kon worden verdreven.

Ik begreep het niet. In het begin begreep ik het niet.

Toen kwamen die twee niet meer terug en het was alsof er iets gevaarlijks was begraven. Ik wilde dat het zou worden begraven. Of verbrand.

En toen kwamen de anderen terug. Ik herkende de gezichten niet.

Mijn moeder zat op de bank en zag eruit als een blinde.

Ze was blind.

Ze zag mijn gezicht toen niet.

Ze zag niet hoe mijn broer eruitzag als ze hem hadden mishandeld.

Je hebt geen keuze, zeiden ze.

Maar we hebben allemaal een keuze. We kunnen allemaal een keuze maken. Ik geloof dat je moet begrijpen dat je dat kunt, en als je het begrijpt, kun je iets doen, zelfs het allerergste. Maar je hébt het begrepen, voordat het te laat is. Als het eenmaal te laat is, kun je niets doen, niets goeds, niets slechts, niets vreselijks, niets. Je hebt misschien maar een paar tellen de tijd.