Zonder elkaar te begroeten of zelfs maar aan te kijken waren ze de rechtszaal binnen gegaan. Weken later dan de bedoeling was, want Nicolas had om onduidelijke redenen de zaak steeds met succes laten verdagen. Er waren zogenaamd belangrijke documenten die hij wilde voorleggen, maar die had hij telkens niet op orde. De rechtbank was akkoord gegaan, onder de voorwaarde dat vandaag niet alleen de scheiding, maar in één keer ook de alimentatie en de voogdij zouden worden geregeld. De scheiding was namelijk een fluitje van een cent, want die zou in onderlinge overeenstemming worden uitgesproken. Nicolas had een verzoek ingediend tot ontbinding van het huwelijk, en Isabel had al met dat verzoek ingestemd.

Zwijgend waren ze elk aan hun eigen kant naast hun advocaten gaan zitten in de daarvoor bestemde beklaagdenbankjes. Drie mensen zag Isabel tegenover zich, precies zoals Zofia haar had voorgespiegeld. Een zware delegatie dus, want in het streng katholieke Polen werd met familie- en burgerzaken niet lichtzinnig omgesprongen. Een bevoegd rechter, mevrouw Malarska, en twee lekenrechters, stokoude, grijze heren die nu al zaten weg te dommelen. Edelachtbare Malarska was iemand om rekening mee te houden, dacht Isabel. Een frêle vrouw die meer gewicht uitstraalde dan haar lichaam ooit zou kunnen dragen. Een groot brein, dat vermoedde Isabel althans. De zware bril maakte haar streng, maar dat was waarschijnlijk precies haar bedoeling.

Door de korte vragen over het hoe en waarom van de scheiding die Malarska in staccato afvuurde waren de beide advocaten redelijk soepel heen gekomen, maar nu het over geld ging, werd de sfeer grimmiger. Het irriteerde de rechter dat Nicolas voortdurend ging staan en zijn eigen advocaat in de rede viel.

'Voor de allerlaatste keer, meneer Nowack Kozinski, wilt u gaan zitten? U verstoort de orde!' Met een zucht hervatte de rechter de zitting. Ze wilde het hebben over de financiële positie van de beide ouders, maar Nicolas begon voortdurend over schulden die Isabel zou hebben gemaakt.

'Goed. De eiser verklaart dat hij geen inkomsten heeft uit zijn bedrijf QueWar en dat het bedrijf op naam staat van mevrouw Milosz. Klopt het dat eiser derhalve geen bezittingen heeft?' vroeg de rechter.

'Dat klopt, edelachtbare,' zei Pavl, de advocaat van Nicolas. Pavl was een pezige man met een felle blik. Hij droeg een ziekenfondsbrilletje en zou zo door kunnen gaan voor een broer van Nicolas. Telkens voordat hij iets zei, spande hij zijn onderkaak aan, een hinderlijke zenuwtrek.

'Hoe denkt hij dan in het onderhoud van zijn kinderen te kunnen voorzien? Want u vraagt om toewijzing van de twee kinderen aan de vader, is het niet?' vervolgde de rechter.

'Meneer Nowack is werknemer bij QueWar en is in loondienst. Daarnaast is hij leraar en kan hij door het geven van privélessen in de Engelse taal een paar duizend zloty per week bijverdienen. Daarvan kan hij met zijn gezin leven.'

'Is hij een gediplomeerd leraar?'

'Nee, maar hij is een native speaker en heeft een universitaire studie gevolgd.'

'Welke?'

'Geschiedenis.'

'Hij is dus geen anglist?'

'Nee, edelachtbare. Maar hij beschikt al over een netwerk van leerlingen,' haastte Pavl zich te zeggen.

'Ervan uitgaande dat eiser die weinige inkomsten heeft, hoe gaat hij dan de huur van het pand en de bijkomende vaste lasten betalen?'

'Die worden betaald uit de opbrengsten van het bedrijf QueWar, edelachtbare, dat nu in het bezit is van mevrouw Milosz.' 'Is QueWar, inclusief mevrouw Milosz, gevestigd in het pand?'

'Dat is juist, edelachtbare, evenals de beide dochters van mevrouw Milosz.'

'Maar QueWar heeft nauwelijks inkomsten, dat heeft u zojuist aangetoond.'

'Dat klopt, edelachtbare, maar de vooruitzichten zijn goed. Er is op korte termijn sprake van een financiële injectie door een nieuwe partner.'

'Een nieuwe zakenpartner, neem ik aan?'

'Jazeker, edelachtbare.'

Nicolas keek opzij naar Isabel. Hij trok een mondhoek op als een valse hond die zijn bot verdedigt. De snoodaard had het allemaal van tevoren bedacht: nauwelijks inkomsten betekende dat hij geen alimentatie kon betalen, want van een kale kip kun je niet plukken. Hij wilde zogenaamd dat de kinderen bij hem kwamen wonen, maar dat was volgens Zofia alleen maar om het uiteindelijke alimentatiebedrag zo laag mogelijk te laten uitvallen, omdat hij gevoelsmatig al genoeg gestraft zou zijn als hij de kinderen niet kreeg. Nicolas' blik veranderde van richting toen hij in de gaten kreeg dat Zofia ondertussen was opgestaan.

'Over partners gesproken,' zei haar advocate, 'als u mij toestaat, edelachtbare. Ik heb begrepen dat de heer Nowack Kozinski niet alleen zakelijke betrekkingen heeft met mevrouw Tekla Milosz. Het lijkt mij ter zake doende om dat hier te bespreken.'

'Akkoord,' zei de rechter. 'Heeft eiser ook privébanden met mevrouw Tekla Milosz, die met haar bedrijf QueWar bij eiser in huis woont, een bedrijf dat, voor de goede orde, eerst zijn bedrijf was?'

Nicolas fluisterde iets in het oor van Pavl, die driftig zijn hoofd schudde.

'Eiser en mevrouw Milosz hebben een relatie, edelachtbare.'

'En hoe lang is er al sprake van deze amoureuze betrekking?'

'Enige maanden, edelachtbare, sinds het huwelijk tussen eiser en mevrouw IJzerman sleets begon te raken.'

'Het huwelijk was volgens eiser al jaren sleets. Ik citeer uit uw stukken: "De heer Nowack Kozinski is eerst sinds vier jaar opgehouden van zijn vrouw te houden. Van gemeenschap was sindsdien geen sprake meer",' las de rechter voor. Wat een gênante toestand, dacht Isabel.

'Dat is juist, edelachtbare.'

'Hoe lang kent eiser mevrouw Milosz al?'

'Zij is sinds vier jaar in dienst van QueWar, zoals u heeft kunnen opmaken uit de bedrijfsadministratie.'

'Dat heb ik gezien. Alleen ik heb er niet uit kunnen opmaken dat mevrouw Milosz ook salaris ontving,' zei de rechter. Opnieuw gefluister tussen Nicolas en zijn raadsman.

'Ook dat klopt. Het salaris werd betaald in de vorm van huisvesting. QueWar betaalde de huur van het appartement van mevrouw Milosz in Warschau.'

De rechter trok nu voorzichtig haar wenkbrauwen op. 'Ik kan mij niet aan de indruk onttrekken, meneer Nowack, en nu spreek ik u even persoonlijk aan, dat u het bedrijf op naam van uw amourette heeft gezet om een eventuele eis tot het betalen van alimentatie te ontlopen.'

Schichtig veerde Nicolas op. 'Edelachtbare, ik kan me voorstellen dat u die indruk heeft, en in uw positie zou ik waarschijnlijk hetzelfde denken, maar de werkelijkheid is anders. De business bevredigt mij niet meer. Zakendoen is te eendimensionaal voor mij gebleken, te hard en te plat. Ik wil mij weer nuttig maken in de maatschappij en bijdragen aan de educatie van Poolse kinderen, de kinderen die de toekomst hebben in Europa, om te beginnen die van mijzelf, Tobias en Alexandra.'

'U bedoelt dat u uw eigen kinderen wilt onderwijzen?'

'Eventueel wel. Dat scheelt ook weer een hoop kosten.'

'Dat lijkt mij een onzalig plan, hoe sympathiek de gedachte ook is,' zei de rechter. 'Een kind heeft behoefte aan structuur en aan sociale contacten die verder reiken dan de ouders of opvoeders. En ook al kent Polen geen leerplicht, ik ben een fervent tegenstander van thuiseducatie.'

'Dus u erkent dat het niet verboden is?' vroeg Nicolas.

'Het is wel verboden mij vragen te stellen anders dan via uw raadsman,' beet de rechter hem toe. 'Goed,' vervolgde ze, 'dan de financiële situatie van mevrouw IJzerman. Gedaagde vraagt via haar advocaat om toewijzing van de kinderen aan de moeder en verzoekt toestemming om met de beide kinderen in Nederland te gaan wonen. Is dat juist?'

'Dat is juist,' zei Zofia.

'Geen van de kinderen is in Nederland geboren. Is het in het belang van de kinderen om in Nederland te gaan wonen?' vroeg de rechter.

'Welzeker, edelachtbare,' antwoordde Zofia. 'De kinderen hebben weliswaar niet de Nederlandse nationaliteit, maar het zijn in alle opzichten Hollandse kinderen, en dan bedoel ik niet alleen qua uiterlijk. Ze spreken de Nederlandse taal vloeiend en onderhouden nauwe banden met hun Nederlandse familie. Belangrijke familiefeesten, zoals Kerstmis, viert mevrouw IJzerman al jaren alleen met haar kinderen in Nederland en in de zomer ontmoeten ze hun familie in het vakantiehuis aan de Cóte d'Azur.' Zofia sprak helder en duidelijk en de rechter legde haar geen strobreed in de weg. 'Voor de kinderen zijn die twee vakanties de hoogtepunten van het jaar. De Poolse familie van hun vaders kant kennen ze niet. Sterker nog, de jongste, Tobias, heeft de grootouders van zijn vaders kant nog nooit ontmoet. Met de Canadese tak van de familie, dat is de moeder van Nowack, is er sporadisch telefonisch contact. Het oudste kind, Alexandra, heeft haar Canadese grootmoeder ontmoet toen zij pas geboren was, maar heeft daaraan geen herinnering. Mevrouw IJzerman en haar kinderen hebben geen band met Polen, anders dan dat ze ernaartoe zijn verhuisd omdat de vader van het gezin er zijn geld wilde gaan verdienen. De mondelinge afspraak tussen cliënt en eiser was altijd dat ze in Polen zouden blijven zolang dat financiële voordelen had voor het gezin. Voor het overige waren er namelijk alleen nadelen. Cliënt woonde naar tevredenheid in Quebec, Canada, en het oudste kind, toen nog een peuter, sprak al een paar woordjes Frans.'

'Dat laatste lijkt me niet relevant,' zei de rechter.

'Als we het over educatie hebben, dan heeft een kind meer aan de Franse taal dan aan de Poolse, nietwaar?' wierp Zofia tegen.

'Dat valt te bezien. Klopt het dat mevrouw IJzerman op het moment arbeidsongeschikt is en niet langer in het bezit van een werkvergunning?' vroeg de rechter.

'Dat klopt, edelachtbare. Er is dus behalve een emotionele ook een economische noodzaak om naar Nederland te verhuizen. Mevrouw IJzerman kan daar wel werk krijgen en ze heeft al een dak boven haar hoofd. Zolang ze werkloos is staat haar vader garant voor haar inkomen.'

'Leugens!' Nicolas sprong op en gebaarde wild naar de rechter. Hij wees met zijn vinger naar zijn voorhoofd. 'U bent gek als u daar intrapt, edelachtbare. Ze wil gewoon niet werken in Polen. Als ze zou willen, heeft ze morgen weer een baan! Het is je reinste oplichterij. U moet hier niet intrappen, ze manipuleert de boel.'

'Gaat u zitten, meneer Nowack, en wel onmiddellijk!' Even viel de ogenschijnlijk onaantastbare rechter uit haar rol. Haar twee onderuitgezakte secondanten, door de uitbarsting wakker geschud uit hun sluimertoestand, gingen verzitten.

'Neemt u mij niet kwalijk, edelachtbare, maar eiser gaat gebukt onder hevige emoties sinds de gedaagde met de kinderen zijn huis heeft verlaten,' greep Pavl in.

De rechter hernam zich en ging verder op neutrale, zakelijke toon. 'U zegt dat de vrouw het huis heeft verlaten. In mijn dossier lees ik dat de vrouw gedwongen werd het huis te verlaten, omdat de huur van het door haar en de kinderen bewoonde deel van het pand werd opgezegd.'

Nicolas schudde zijn hoofd.

'Dat is niet juist, edelachtbare,' zei zijn advocaat.

'Ik heb hier een door eiser ondertekende brief als bewijsstuk en een verklaring van een getuige, mevrouw Sanderijn Bussink, die aanwezig was toen de brief per aangetekende post in het hospitaal werd bezorgd waar mevrouw IJzerman herstelde van een zware operatie.'

'Eiser had financiële problemen, edelachtbare. Het was niet zijn opzet dat ze terstond zouden vertrekken,' reageerde de raadsman.

'Een termijn van twee weken, dat noemt u, meneer Pavl, niet terstond?' vroeg de rechter.

'Nu ja, wat ik bedoel te zeggen, is dat in de brief nergens staat dat mevrouw met haar kinderen het huis dient te verlaten,' probeerde Pavl.

'Maar hij heeft zich er ook nimmer tegen verzet,' stelde de rechter vast.

'Inwendig wel, uiteraard,' zei Pavl. Nu was het Isabel die een mondhoek optrok vanwege de slechte beurt van de advocaat. Stilletjes hoopte ze op nog een paar van dit soort uitglijders.

'Klopt dat, meneer Nowack, heeft u zich inwendig verzet tegen de verhuizing van uw vrouw en kinderen?' vroeg de rechter.

'Ik heb er nachtenlang van wakker gelegen,' zei hij. 'Ze is stiekem verhuisd. Ik kwam op een goede dag thuis in een volledig onttakeld huis en mijn kinderen waren verdwenen.'

'En u, mevrouw IJzerman, hoe heeft u de brief en de daaruit voortvloeiende verhuizing ervaren?'

Isabel schrok even dat de rechter haar rechtstreeks aansprak en per ongeluk stootte ze de krukken om die ze tegen de stoel naast zich had neergezet. Met veel kabaal kletterden ze op de grond. 'Als een dolksteek in de rug,' zei ze toen het weer doodstil in de zaal was. 'Ik haat hem om wat hij mij en de kinderen allemaal aandoet.'

De rechter knikte. 'Goed, dan nu de fysieke toestand van de gedaagde. Uit de verklaring van uw behandelend arts blijkt dat u voorlopig niet kunt werken en ik heb hier ook het bewijs dat uw werkvergunning is verlopen. Meneer Nowack, als uw echtgenote, zoals u suggereert, de kluit belazert, heeft ze er wel een zeer nare kwetsuur voor over met wellicht onherstelbare schade. De rechtbank acht het niet waarschijnlijk dat hier sprake is van kwade opzet. Dit incident maakt als zodanig dan ook geen onderdeel uit van deze zaak. Uiteraard maakt de rechtbank zich wel zorgen over de lichamelijke toestand van de moeder en hoe die van invloed is op de zorg.'

'Edelachtbare, met permissie, ik wil toch nog een opmerking maken over dat intrappen van de glazen deur van QueWar, laten we het beestje maar even bij de naam noemen. Eiser heeft bij de districtspolitie aangifte gedaan van het incident waarbij mevrouw IJzerman door eigen toedoen gewond is geraakt.' Pavl keek triomfantelijk in de richting van de wederpartij.

'Daarvan heeft de rechtbank kennisgenomen,' antwoordde de rechter.

'Eiser meent dat er sprake was van onverantwoordelijk gedrag,' volhardde Pavl, 'en zodoende zijn er twijfels gerezen over de geestelijke stabiliteit van mevrouw IJzerman. De vraag is of zij de zorg voor twee kinderen aankan, zeker gezien haar huidige fysieke beperkingen.'

'Naar het oordeel van de rechtbank en de raad voor de kinderbescherming heeft de gedaagde geen blijk gegeven van geestelijke instabiliteit. Een echtelijke ruzie, want dat is, meneer Pavl, de naam van dit beestje, is uit de hand gelopen, en waar er twee kijven hebben er twee schuld.'

Pavl ging weer zitten en haalde moedeloos zijn schouders op. Zofia en Isabel wisselden een blik van verstandhouding. Dit leek de goede kant op te gaan.

'Ik zie hier inderdaad dat mevrouw IJzerman maandelijks kan rekenen op een financiële bijdrage van haar vader. Is dat voor onbepaalde tijd?' vroeg de rechter.

'Jazeker,' zei Zofia. 'De heer IJzerman was in zijn werkzame leven chirurg en heeft derhalve een goed pensioen. Hij zal zijn dochter door dik en dun blijven steunen. Helaas voor de heer IJzerman verblijft hij noodgedwongen in een verpleeghuis, maar zijn eigen huis in Nijmegen stelt hij, eveneens voor onbepaalde tijd, beschikbaar voor zijn dochter en kleinkinderen. Het is hoogst onwaarschijnlijk dat hij ooit nog zelfstandig zal kunnen wonen. Het huis staat in een veilige en groene wijk en er zijn scholen in de buurt waar de- kinderen direct naartoe kunnen. De heer IJzerman heeft zwart op wit gezet dat hij alles in het werk zal stellen om zijn dochter te helpen en geeft de rechtbank inzage in zijn financiële positie.'

Nu wierp Nicolas een vernietigende blik naar Isabel, die ze ontweek, maar desondanks voelde ze zijn ogen branden. Jaloers was hij altijd al op de band die zij met haar vader had. Zelf had hij al zijn hele leven een getroubleerde relatie met de oude Nowack Kozinski, een bazige man, die er in de ogen van Isabel een nogal merkwaardige opvatting van het begrip ouderliefde op na hield. Met haar ouders had Nicolas ook nooit een warme band opgebouwd, maar dat was omdat haar moeder hem niet vertrouwde. Al tijdens de eerste ontmoeting had hij een verhaal uit zijn duim gezogen om indruk te maken op zijn aanstaande schoonmama: dat hij was komen liften vanuit Parijs en dat een dikke Duitser hem in zijn nog dikkere Mercedes naar Nijmegen had laten rijden, en dat terwijl hij net zijn rijbewijs had. Toen Isabels moeder hem daarna even apart nam in de keuken, hem streng in de ogen keek en vroeg of het klopte dat hij het verhaal van voor tot achter had verzonnen, was hij zo verbouwereerd dat hij de leugen, hoe onschuldig ook, schoorvoetend bekende. De omstandige excuses konden niets meer veranderen, hij had een onuitwisbaar slechte eerste indruk gemaakt. Isabel wenste dat ze toen naar haar moeder had geluisterd, en nog meer wenste ze dat ze nu nog leefde en dat ze haar in deze moeilijke tijden om raad kon vragen, met een simpel telefoontje of een e-mail. Ja, haar moeder was zeker met haar tijd meegegaan als het haar vergund was geweest door te leven. Alsof ze een wandelend praktisch handboek was, stond ze haar kinderen altijd bij met raad en daad, of het nu ging om het recept voor draadjesvlees of om de dilemma's van het hart. Dit was dan misschien niet de plaats en tijd om te worden overvallen door weemoed, maar Isabel kon er niets aan doen.

'Voor de duidelijkheid, edelachtbare, een verhuizing naar Nederland is voor eiser onacceptabel, om niet te zeggen inhumaan en grievend. Eiser wil dat de kinderen bij hem blijven in Polen,' zei Pavl.

'De rechtbank kent de wensen van eiser, dank u,' antwoordde de rechter.

'Edelachtbare, eiser betwijfelt verder of de schenkingen van de vader van mevrouw IJzerman voldoende zullen zijn om ook de gezamenlijke schuld af te betalen,' zei Pavl. Isabel was meteen weer bij de les. Schulden? Ze boog naar Zofia toe en fluisterde in haar oor: 'Ik heb geen schulden, als er al schulden zijn, dan zijn dat schulden van zijn bedrijf.'

Zofia stond op. 'Van schulden is ons niets bekend, edelachtbare.'

'De schulden zijn gemaakt met een creditcard,' zei Pavl.

'Ik heb helemaal geen creditcard!' riep Isabel in verbijstering, en de rechter gebaarde haar te kalmeren.

'Meneer Pavl, kunt u de creditcard en de bijbehorende schulden overleggen aan de rechtbank?'

Pavl stond op en overhandigde de documenten aan de rechter.

'Deze creditcard staat op naam van de heer Nowack Kozinski,' zei de rechter.

'Maar hij is aangevraagd binnen het huwelijk en het krediet is dus opgenomen door beide huwelijkspartners,' stelde Pavl.

'De heer Nowack Kozinski heeft bij de creditcardmaatschappij aangegeven dat hij single is, lees ik op het aanvraagformulier.'

Isabel liep rood aan van woede. Zofia probeerde haar te kalmeren en kneep hard in haar bovenarm. 'Tel tot tien en weer terug,' fluisterde ze.

'Waarom heeft hij dat gedaan?' vroeg de rechter.

Pavl overlegde even met Nicolas. 'Omdat hij anders een handtekening nodig had van mevrouw IJzerman en hij vermoedde dat hij die niet zou krijgen,' zei Pavl.

'Ik zie dat hij de creditcard heeft aangevraagd vlak nadat mevrouw IJzerman en de kinderen zijn verhuisd. Waarvoor had eiser die kaart eigenlijk nodig?' De rechter leek niet van plan om dit onderwerp te laten lopen en Pavl keek vermoeid naar Nicolas, die er kennelijk op had aangedrongen zijn schulden op Isabel te verhalen.

'Dat is moeilijk te achterhalen,' beweerde Pavl.

'Ik veronderstel dat de bank overzichten heeft verstrekt van de kredieten die zijn opgenomen. Kunt u die overzichten overleggen aan de rechtbank?'

Met zichtbare tegenzin begon Pavl in zijn dossier te graven en diepte een aantal rekeningafschriften op. Zwijgend liep hij naar mevrouw Malarska en overhandigde haar de documenten. De rechter zette haar bril op het puntje van haar neus, ging rechtop zitten en bestudeerde de afschriften langdurig.

'Boodschappen, nog meer boodschappen, huishoudelijke artikelen, meubels, een kleine vijftigduizend zloty. Welke van deze investeringen waren bestemd voor mevrouw IJzerman en de kinderen?' vroeg ze ten slotte.

'Alles was uiteraard bestemd voor gezamenlijk gebruik, edelachtbare,' beweerde Pavl. Zofia was inmiddels opgestaan.

'Dat is onjuist,' zei ze. 'De heer Nowack heeft sinds mevrouw IJzerman is verhuisd geen cent meer betaald aan het gezin, want hij wilde de rechtszaak afwachten. Ze leeft van de financiële bijdragen van haar familie. De uitgaven die u net voorlas zijn gedaan ten behoeve van de heer Nowack en voor de nieuwe inrichting van de kinderkamers, en dan bedoel ik niet de kamers van zijn eigen kinderen, maar voor de kinderen van mevrouw Milosz. Het zou onfatsoenlijk zijn om mevrouw IJzerman hiervoor te laten opdraaien.'

'Welk moreel oordeel u en ik er ook over hebben, schulden die binnen het huwelijk zijn gemaakt, door welke partner dan ook, zijn formeel een verantwoordelijkheid van beide partners als ze getrouwd zijn in gemeenschap van goederen. En zoals u weet, is dat het geval.'

'Ook als de schulden zijn gemaakt zonder toestemming van de partner en als de partner, zoals hier evident het geval is, valsheid in geschrifte heeft gepleegd?' vroeg Zofia.

'De rechtbank zal zich daarover uitspreken over twee weken,' antwoordde de rechter, 'want dan wordt het vonnis in deze zaak geveld. De zitting is hierbij gesloten.' Ze stond op en kuchte even omdat de oude baas aan haar linkerzijde nu echt in slaap was gevallen. Zuinig knikte mevrouw Malarska naar beide advocaten, die inmiddels ook waren opgestaan, en in een snelle wandelpas liep ze de zaal uit, terwijl de twee oude pinguïns gedwee achter haar aan sjokten.