F – J

Iemand op zijn falie geven

Een falie was een zwarte omslagdoek die vrouwen om de schouders of over het hoofd droegen. Oorspronkelijk kregen dus alleen vrouwen op hun falie – het voornaamwoord zijn in deze uitdrukking is van later tijd. Het is net zoiets als iemand een pak op zijn broek geven: het kledingstuk symboliseert het lichaam dat het pak slaag krijgt.

Een goed figuur slaan

Een figuur maken of slaan betekende vroeger ‘een rol van betekenis spelen’. Slaan heeft hier niets met meppen te maken, maar betekent eenvoudigweg ‘maken’, en figuur is ‘de maatschappelijke rol die iemand vervult’. Tegenwoordig kun je onder andere een goed, slecht, belachelijk of behoorlijk figuur slaan. Dat wil zeggen dat je een goede, slechte, belachelijke of behoorlijke indruk maakt. Als een figuur slaan geen toevoeging als goed of slecht heeft, wordt altijd iets negatiefs bedoeld. Iemand die een figuur slaat, maakt bijvoorbeeld een blunder.

Naar de filistijnen gaan

De Filistijnen waren een buurvolk van de Israëlieten. In de Bijbel wordt beschreven hoe de Israëlieten en de Filistijnen lange tijd tegen elkaar streden. De Filistijnen stonden bekend als bijzonder sterke strijders en bovendien wilden ze graag hun grondgebied uitbreiden. Wie met deze geduchte tegenstander te maken kreeg, kon er bijna zeker van zijn dat zijn land naar de Filistijnen ging, hij kon het als verloren beschouwen. Als iets naar de filistijnen is, is het kapot en kan het dus ook als verloren worden beschouwd.

Op de fles gaan

Het laatste bier uit het vat is niet lekker. Tegenwoordig wordt dat gewoon weggegooid, maar vroeger probeerde men er nog wat van te maken door het in flessen te tappen en met suiker en gist op smaak te brengen. Maar het bleef inferieur bier. Restbier dat in flessen getapt werd ging op de fles. Een bedrijf dat op de fles gaat, is ook niet goed meer: het gaat failliet. Ook in andere uitdrukkingen komt het bier dat in flessen getapt wordt terug. Iemand flessen bijvoorbeeld is iemand oplichten: hij wordt bedrogen zoals iemand die denkt lekker bier te kopen, terwijl hij in werkelijkheid geflest bier krijgt. En een flessentrekker is iemand die bier in flessen laat trekken. Een oplichter dus.

Een vrolijke frans

Vrolijke Frans, een onbezorgde flierefluiter, was de hoofdpersoon van een schelmenroman uit 1643, waarvan de volledige titel luidt: ‘t Kluchtige Leven van vrolyke Fransje, daar in de hedendaegse ongeregeltheden en bedriegerijen naaktelijk vertoont worden. Uyt het François van de Heer Du Pare, vertaelt door D.V. R. Zoals de titel al zegt, was het een vertaling van een Frans boek, namelijk L’histoire comi-que de Francion, geschreven in 1622 door Nicolas de Mou-linet. In de jaren na het verschijnen van de Nederlandse vertaling ontstond de uitdrukking een leven van vrolijk Fransje ‘een zorgeloos pretbestaan’ en later werd een vrolijke frans een aanduiding voor een onbezorgde flierefluiter.

Gallisch worden van iets

Werden de Romeinen gallisch van de Gallische helden Aste-rix en Obelix? Vast wel, maar dat heeft niets met de herkomst van deze uitdrukking te maken. Gallisch is een verbastering van het Jiddische woord challes ‘misselijk’. Als je ergens gallisch van wordt, word je er niet goed van.

Garen spinnen bij iets

Wie garen uit wol of vlas spint, maakt van een grondstof een waardevol product en verdient daar geld mee. Vandaar dat garen spinnen bij iets betekent dat je ergens voordeel uit haalt.

Zich gedeisd houden

De bron van deze uitdrukking is het Portugees. In die taal bestaat het woord deixe, dat wordt uitgesproken als ‘deizje’ en ‘stil’ betekent. Portugese Joden namen het woord deizje mee naar Nederland. Zoals wel vaker gebeurt met vreemde woorden, werd hier aan deizje een nieuwe uitleg gegeven: men dacht dat het twee woorden waren, namelijk deis je ‘(wees) stil’. En dat zou dan van het werkwoord zich deizen moeten komen, dat ‘stil zijn’ zou betekenen. Nu er een werkwoord zich deizen verzonnen was, kon dat ook vervoegd worden en daaruit is zich gedeisd houden ontstaan. Wie zich gedeisd houdt, houdt zich stil, zorgt dat hij geen aandacht trekt.

Alle gekheid op een stokje

Nadat er wat gekheid gemaakt is, kun je zeggen maar alle gekheid op een stokje… om in te leiden dat je nu overgaat op iets serieus. Waarschijnlijk verwijst het stokje naar een van de attributen van de nar: een stokje met bellen. Met de uitdrukking wordt alle gekheid verbannen naar de plaats waar onzin thuishoort: bij de nar. En daarmee wordt er ruimte gemaakt voor serieuzere zaken.

Een hard gelag

Iets wat slecht te verkroppen is, wordt een hard gelag genoemd. Het klinkt ironisch: alsof je hard lacht om je eigen tegenspoed. Maar de spelling verraadt al dat een hard gelag niet van lachen komt. Het Middelnederlandse woord gelach (toen nog wel met -eh ) komt van geliggen ‘gelegerd zijn’ en betekende in eerste instantie ‘ligging, positie’ en bij uitbreiding daarvan ‘positie, lot’, bijvoorbeeld in ‘Thelsche vier wort haer ghelach’ (‘Het helse vuur wordt hun lot’). Een hard gelag is dus ‘een zwaar lot’.

Het gelag betalen

Net als de uitdrukking een hard gelag roept het gelag betalen associaties op met lachen (‘de rekening betalen na een gezellig avondje’?). Maar ook nu komt het gelag in werkelijkheid van het Middelnederlandse geliggen. In dit geval heeft zich een betekenis ontwikkeld van ‘samen liggen’ via ‘gezamenlijk ingelegd geld om consumpties van te betalen’ tot ‘de prijs van de gezamenlijke consumpties’. Degene die het gelag moet betalen is de pineut; hij moet voor alle kosten opdraaien.

Het gemunt hebben op iemand

‘Zoo worden we, op den tocht, In ‘t munten op Japan, voor Astrakan gedreven’ schreef de dichter Oudaan in de 17e eeuw. Munten betekent hier ‘koersen op, als doel gekozen hebben’. Als je het op iemand gemunt heb, heb je hem eveneens als doel gekozen: hij is het mikpunt van je slechte bedoelingen.

Bij iemand in het gevlij proberen te komen

Het is een beruchte dictee-instinker: is het nu in het gevlij komen of in het gevlei komen? De betekenis ‘proberen bij iemand in de gunst te komen’ stuurt de gedachten naar vleien ‘dingen zeggen die iemand graag wil horen om hem gunstig te stemmen’. Toch is dat niet de oorsprong van de uitdrukking. Die ligt namelijk in het werkwoord vlijen, dat ‘(zich) schikken’ betekent. In de 17e eeuw bestond er een uitdrukking in het gevlij spreken ‘proberen twee partijen met elkaar te verzoenen’. Hier kan gevlij als ‘schikking’ beschouwd worden. De uitdrukking bij iemand in het gevlij proberen te komen komt sinds de 19e eeuw voor, en borduurt voort op de oudere uitdrukking. Als je bij iemand in het gevlij probeert te komen, stuur je niet aan op een verzoening, maar op de gunst van de ander.

Een graantje meepikken van iets

Een voordeeltje dat je weet te krijgen in de marge van de onderneming van iemand anders, wordt vergeleken met een graantje dat vogels meepikken van het voer dat voor de kippen uitgestrooid is.

Van de graat vallen

De oudste betekenis van deze uitdrukking is ‘erg mager worden’. De graat is het geraamte – vroeger hadden niet alleen vissen graten – en bij een vermagerde persoon was het vlees daar zogenaamd vanaf gevallen. Later is de betekenis verschoven van ‘vermageren’ naar ‘erg veel honger hebben’.

Zijn gram halen

Wie zijn gram komt halen is boos, gramstorig, en komt genoegdoening halen. De gedachte dat gram in deze uitdrukking ‘boosheid’ betekent, is dan ook niet zo vreemd. Toch moet de verklaring ergens anders worden gezocht. Een oudere vorm van de uitdrukking is namelijk zijn granje halen. Het woord granje was ontleend aan het Oudfranse garan-die, dat onder meer ‘voldoening’ betekende. Zijn granje halen kon betekenen dat je kon doen wat je maar wilde – zoiets als onze uitdrukking zijn hart ophalen. Maar het kon ook betekenen dat je voldoening, genoegdoening kwam halen voor iets wat jou was aangedaan. Precies wat zijn gram halen nu nog betekent. Toen het woord granje uit het Nederlands was verdwenen, ging men de uitdrukking associëren met gram ‘boosheid’, zodat je tegenwoordig niet meer je granje maar je gram haalt.

Iemand het gras voor de voeten wegmaaien

Oorspronkelijk werd het gras niet vóór iemands voeten weggemaaid, maar ónder zijn voeten, waardoor hij ten val kwam. Die uitdrukking betekende ‘iemand pootjelichten, hem dwarsbomen’. In onze uitdrukking is die betekenis iets aangescherpt: je dwarsboomt iemand door hem juist vóór te zijn met wat hij wilde doen. Waarschijnlijk is onder invloed van die betekenis onder de voeten veranderd in voor de voeten.

Daar zitten veel haken en ogen aan

De haken en ogen uit deze uitdrukking zijn de metalen haakjes en ringetjes die als sluiting van een kledingstuk gebruikt worden. Als ergens veel haken en ogen aan zitten, blijven de haakjes makkelijk in de verkeerde oogjes haken en wordt het een warboel. Daarom wordt van iets gecom-pliceerds gezegd dat er veel haken en ogen aan zitten.

Zijn hachje proberen te redden

Het mysterieuze hachje is al net zo ongrijpbaar als de lurven, de kladden en de hurken. We proberen het te redden, maar waar zit het? Om dat te verklaren moeten we naar het oude woord hacht dat ‘stuk spek’ en ook ‘prooi’ betekende. Daar is hachje een verkleinvorm van. Als een roofdier zijn hachje kwijt was, was hij zijn hele bezit kwijt. Voor mensen ging dat overdrachtelijk betekenen dat ze hun leven kwijt waren. Willem Bilderdijk dichtte:

‘Dulden moet nu Bilderdijk

Dat wy dansen op zijn lijk…

Bilderdijk is ‘t hachjen kwijt.’

Nu hachje de betekenis ‘leven’ had gekregen, ontstonden er andere uitdrukkingen die daarop voortborduurden. Iemand die zijn hachje probeert te redden, probeert zijn leven te redden. Ook kan het betekenen dat hij zijn spullen in veiligheid probeert te stellen of zijn positie. Blijkbaar is hij bang voor zijn hachje, ‘bang dat zijn leven of zijn positie in gevaar is’. Iemand die alleen aan zijn eigen hachje denkt, denkt alleen aan zichzelf en niet aan anderen.

Van de hak op de tak springen

Iemand die van de hak op de tak springt, gaat van het ene op het andere onderwerp over zonder dat er een verband tussen is. Een hak is een soort tak, namelijk een tak in de vorm van een haak. Van de hak op de tak springen is dus van tak naar tak springen.

Zich iets op de hals halen

Wie zich iets op de hals haalt, bezorgt zichzelf moeilijkheden. Er zijn twee mogelijke verklaringen voor deze uitdrukking. Het zou kunnen dat de moeilijkheden als een juk op je hals en schouders drukken. Maar bij hals kun je ook denken aan de doodstraf. Die beeldspraak komt vaker voor, bijvoorbeeld in het woord halszaak. Dat is een misdaad die je de hals kan kosten. Als je je iets op de hals haalt, kom je in de problemen. En welk probleem is ernstiger dan de dood?

De handschoen opnemen

‘Ywain die boot Torec den hanscoe: dien nam Torec, ende dat men den camp vechten soude sanderdages vroech’ (‘Ywain bood Torec de handschoen; Torec nam die aan en [besloten werd] dat men de strijd de volgende dag vroeg zou houden’, uit de Middelnederlandse Arthurroman Torec van Jacob van Maerlant). Een ridder die een geschil wilde uitvechten met een andere ridder, maakte dat kenbaar door hem de handschoen toe te werpen. Raapte de tegenstander de handschoen op, dan aanvaardde hij de uitdaging. En dat is wat de handschoen opnemen nu nog betekent: ‘de uitdaging aanvaarden’.

Een heet hangijzer

In oude kasteelkeukens is het nog te zien, het hangijzer. Dit was een ijzeren haak boven het vuur, waaraan een ketel opgehangen kon worden. Liet men zich vroeger met een netelige kwestie in, dan heette dat een heet hangijzer aangrijpen. Iets waar je je handen aan kunt branden dus. Want als er iets heet kon worden, dan was het wel zo’n ijzer boven het vuur. Vandaag de dag is een heet hangijzer nog steeds een heikel onderwerp.

Ergens heg noch steg weten

Wie ergens heg noch steg weet, is er totaal onbekend. Dat kan letterlijk betekenen dat hij er de weg niet weet, maar het kan ook betekenen dat hij zijn weg niet kan vinden in iets abstracts, bijvoorbeeld de bureaucratie. Een steg was de benaming voor een smal voetpad, of voor een smal bruggetje over een sloot. Oorspronkelijk luidde de uitdrukking ergens weg noch steg weten. Waarschijnlijk is weg in heg veranderd onder invloed van een andere uitdrukking: over heg en steg ‘over alles heen’.

Van heinde en verre

Alsof er nog niet genoeg uitdrukkingen met hand zijn, is hier een uitdrukking waarin het woord zich vermomd heeft, want heinde is afgeleid van hand. Het betekende oorspronkelijk ‘bij de hand, onder handbereik’ en vervolgens kreeg het de betekenis ‘dichtbij’: ‘Daerom zwijcht menich van den eynde, want hijt comen siet soo heynde’ (‘Daarom zwijgt menigeen over het einde, omdat hij het zo nabij ziet komen.’). Van heinde en verre betekent dus ‘van dichtbij en van ver’. Als de mensen van heinde en verre komen, komen ze overal vandaan. Ook in de middeleeuwen waren heinde en verre al een paar: ‘Overal in eiken hof, waer sy quamen, verre of hende, men saechse gaern’ (‘Overal in elk hof, waar ze ook kwamen, ver of dichtbij (…) men zag hen graag’, uit een 15e-eeuws gedicht van Willem van Hilde-gaersberg).

Een brave hendrik

Toen schoolmeester Nicolaas Anslijn brave Hendrik introduceerde in een schoolboekje, wilde hij deze eerzame jongeman als voorbeeld stellen aan de jeugd. Braafheid was in die tijd nog een deugd. De bijklank ‘volgzaam, saai en bange-lijk’ is van later tijd. ‘Kent gij Hendrik niet, die altijd zoo beleefd zijnen hoed afneemt als hij voorbij gaat? Vele men-schen noemen hem de brave Hendrik, omdat hij zoo gehoorzaam is, en omdat hij zich zoo vriendelijk jegens ieder gedraagt’, zo begint het moralistische boek, dat aan het begin van de 19e eeuw op veel scholen gelezen werd. De braafheid van de hoofdpersoon werkt ons tegenwoordig op de zenuwen. We noemen iemand een brave hendrik als we hem te gedwee en saai of schijnheilig vinden.

Tegen heug en meug

Tegen heug en meug is gevormd volgens een populair principe: rijmen en twee keer hetzelfde zeggen. Soms wordt dat met beginrijm gedaan, bijvoorbeeld wis en waarachtig en soms met eindrijm, zoals heg noch steg weten. Heug heeft te maken met verheugen en betekent ‘zin, lust’. Meug is afgeleid van (ver)mogen en betekent eveneens ‘zin, lust’. Als je iets tegen heug en meug doet, doe je het met tegenzin.

Onder één hoedje spelen met iemand

Waarschijnlijk moet voor de verklaring van deze uitdrukking gedacht worden aan goochelaars. De stap van het heimelijke van hun goocheltrucs naar achterbaksheid is niet zo groot. In het Middelnederlands komen al tekstfragmenten voor waarin de hoed symbool staat voor het goochelen, en vervolgens ook waarin de hoed voor verborgenheid staat: ‘wel gokelt si onder den hoef (‘zij kan goed goochelen’), ‘Tis onder thoetyen gespeelt’ (‘het is onder het hoedje – dus heimelijk – gespeeld’). Onder één hoedje spelen met iemand betekent ‘heimelijk iets met iemand bekokstoven’.

Iets op eigen houtje doen

Waarschijnlijk wordt met het houtje de kerfstok bedoeld. Op de kerfstok werden door middel van inkervingen iemands schulden bijgehouden. Vaak bestond zo’n stok uit twee delen: een deel voor de verkoper en een deel voor de klant. Beide delen werden tegelijk ingekerfd, zodat de verkoper niet op zijn eigen houtje extra kerven kon maken. Als je iets op eigen houtje doet, doe je het zonder anderen erin te kennen. In de 17e eeuw werd de uitdrukking al door Constantijn Huygens gebruikt, in een woordspelig vers:

‘Mijn tuynman had mijn’ Eist sijn waschelixte tacken,

Gewaerschout noch gelast, begonnen af te hacken.

Mij docht het was te stout.

Hoe gaet dat, seid’ ick, Louwtje,

Kapt ghij mijn eigen hout

En op uw eighen houtje?’

(Mijn tuinman was zonder te waarschuwen en zonder dat hij daartoe opdracht had gekregen, begonnen de verst uitgegroeide takken van mijn elzen af te hakken. Dat vond ik te brutaal. ‘Hoe gaat dat,’ zei ik ‘Louwtje, kap jij mijn eigen hout, op je eigen houtje?’’).

Een huishouden van jan steen

Jan Steen was een 17e-eeuwse schilder die bekend is geworden met schilderijen van zeer rommelige huishoudens. Die schilderijen inspireerden al snel tot de ons bekende uitdrukking. Jacob Campo Weyerman, die bekend stond om zijn scherpe pen, schreef aan het begin van de 18e eeuw al over ‘Een Jan Steens bedurve huyshouding’, waarmee hij een ordeloze bende in huis bedoelde.

Goed beslagen ten ijs komen

Wie deze uitdrukking wil begrijpen, hoeft alleen maar aan de huldiging na afloop van een schaatskampioenschap in Thialf te denken. De winnaars worden in arrensleeën, getrokken door Friese paarden, voor een ereronde over de ijsbaan gereden. Hoe voorkomt men nu dat zo’n paard uitglijdt op het ijs? Daartoe wordt het beslagen met speciale hoefijzers met scherpe punten. Zoals de paarden goed voorbereid op het ijs komen, zo komt iemand die zich in het algemeen goed voorbereid heeft goed beslagen ten ijs.

Ijs en weder dienende

Deze archaïsche constructie betekent ‘als het ijs en het weer gunstig zijn’. Het zinnetje werd toegevoegd aan aankondigingen van schaatswedstrijden, die immers alleen doorgang konden vinden als de weersomstandigheden gunstig waren: ‘Harddraverij op schaatsen, te houden, ijs en weder dienende, op [datum]’. Tegenwoordig wordt het als algemeen voorbehoud gebruikt, dus niet alleen voor schaatswedstrijden: ‘als de omstandigheden gunstig zijn; als alles goed gaat’.

Meer ijzers in het vuur hebben

Een slimme smid zorgt ervoor dat hij meerdere ijzers tegelijk in het vuur heeft. Dan kan hij aan het ene werken terwijl het andere heet wordt. Iemand die meerdere kansen voor zichzelf gecreëerd heeft, wordt met zo’n slimme smid vergeleken.

Sinds jaar en dag

‘Item en mach niemandt t’Antwerpen Schepen wesen, hy en moet jaer ende dach daer te vooren poorter gheweest hebben’. Volgens de middeleeuwse Antwerpse regels mocht iemand pas schepen worden als hij minstens een jaar en een dag daaraan voorafgaand Antwerps burger was geweest. Jaer ende dach was een wettelijke termijn, die oorspronkelijk een jaar en een dag duurde, maar later een jaar en zes weken (en soms ook nog drie dagen). Zo’n lange termijn werd ingesteld om zekerheid in te bouwen op allerlei terreinen. Ook in het erfrecht werd bijvoorbeeld een vervaltermijn van jaar ende dach aangehouden. Sinds jaar en dag betekent dus ‘sinds lange tijd’.

De ware jakob

De ware Jakob is de vermenging van twee Bijbelse figuren. In Nederland was de uitdrukking vroeger de ware jozef, naar de man van Maria, de moeder van Jezus. Waarom uitgerekend dit paar als voorbeeld is genomen, kan misschien verklaard worden door een middeleeuwse legende over hoe Jozef en Maria elkaar ontmoetten. Maria wilde geen man, omdat ze een aan God gewijd leven wilde leiden. God gaf echter via een bisschop te kennen dat op een bepaalde dag alle ongetrouwde mannen van de stam van David naar de tempel moesten komen met een dorre tak – een roede. Zou de roede van een van hen gaan bloeien, dan zou diegene Maria’s man worden. En dat bleek Jozef, die dus de ware was voor Maria. Maar onder invloed van het Duits is de ware jozef in de ware Jakob veranderd. Een mogelijke verklaring voor de Duitse uitdrukking der wahre Jakob is dat meerdere pelgrimsoorden claimen de beenderen van de apostel Jakob te bezitten. En elke plaats beweert uiteraard de ware Jakob te hebben. Voor ons is de ware Jakob echter springlevend: het is de man die precies bij iemand past.

In een nieuw jasje

Een nieuwe jas zorgt voor een nieuw uiterlijk, daarom staat een nieuw jasje voor ‘een nieuwe buitenkant’. Er kan van alles in een nieuw jasje gestoken worden, van een website tot een compleet museum. Soms heeft de uitdrukking net als oude wijn in nieuwe zakken de ondertoon ‘de buitenkant is dan wel nieuw, maar de binnenkant is dezelfde oude troep als altijd’, maar meestal is het nieuwe jasje iets waar men trots op is.

Joost mag het weten

Joost heeft een flinke reis gemaakt voor hij in deze uitdrukking belandde. Joost mag het weten betekent ‘ik heb geen flauw idee’, waarbij men verwijst naar ene Joost, die het misschien wél weet. Joost begon zijn carrière in China, als godheid. Op Java werd deze godheid met dejos aangeduid, een verbastering van het Portugese deos ‘god’. De Hollanders op Java verstonden dejos als de joos en daar maakten ze joost en joosje van. Die woorden werden vervolgens gebruikt voor allerlei heidense afgoden: ‘In elk huis is een plaats, daar het afbeeldsel van een hunner Joosjes, of Afgoden hangt, op Chinees papier geschilderd’, staat in een 18e-eeuws reisverslag. En omdat afgoden in christelijke ogen het kwaad vertegenwoordigden, ging joost ‘duivel’ betekenen en werd het woord vereenzelvigd met de eigennaam Joost. Zo’n verhullende naam voor de duivel was welkom, omdat men hem uit bijgeloof liever niet bij zijn echte naam noemde. Joost figureerde in verschillende uitdrukkingen, zoals Joost speelt ermee, dat Joost mij hale en iemand naar Joost wensen. En dus in Joost mag het weten ‘de duivel weet het misschien wel’.

Iets aan de kaak stellen

‘Des anderen dages wort hi gheset op die kaecke, dat hem alle dat volc mochte sien ende bespotten’ (‘De volgende dag werd hij op de kaak gezet, zodat al het volk hem kon zien en bespotten’, uit Die historie van die seuen wijse manne van roeme uit de 15e eeuw). De kaak was een verhoging – oorspronkelijk een ton, later een verhoging van steen of hout – waarop misdadigers tentoongesteld werden; dat heette iemand op of aan de kaak stellen. Iemand die aan de kaak gesteld werd, werd publiekelijk te schande gemaakt. Tegenwoordig worden geen mensen maar kwesties aan de kaak gesteld. Dat betekent dat ze publiekelijk gehekeld worden.

Het is doorgestoken kaart

Het werkwoord doorsteken kon niet alleen ‘met een steek doorboren’ betekenen, maar ook ‘onder iets steken’. Een doorgestoken kaart was een speelkaart die stiekem op zo’n manier in het spel was gestoken, dat de deler daar een speler mee bevoordeelde. Dat is doorgestoken kaart zeg je dan ook als je vermoedt dat er valsgespeeld wordt en dat iemand stiekem door onderlinge afspraken bevoordeeld wordt.

Van de kaart zijn

Iemand die overstuur is, wordt vergeleken met een schip dat van zijn koers geraakt is. Het is zo ver afgedwaald dat het helemaal van de kaart verdwenen is. Dezelfde beeldspraak wordt ook in van streek zijn en buiten westen zijn gebruikt.

Alles of iedereen over één kam scheren

Er bestaan verschillende ideeën over de herkomst van deze uitdrukking. De kam zou het gereedschap van de kapper kunnen zijn. Om haren kort af te knippen, haalt hij een kam langs het hoofd tegen de groeirichting van de haren in. De haren die tussen de tanden van de kam uitsteken, worden afgeknipt. Bij een smalle kam wordt het haar zodoende korter geknipt dan bij een dikkere kam. Een kapper die al zijn klanten over één kam scheert, houdt geen rekening met hun verschillende wensen. Maar misschien moet de verklaring wel in de lakenindustrie worden gezocht. Met de kam zou dan de weefkam bedoeld zijn. Dat is het onderdeel van het weefgetouw waartussen de draden gespannen zijn. Het spannen van de draden heet scheren. Een fijne weefkam heeft veel tanden en dus veel draden. Weefsel dat met een fijne kam gemaakt is, is veel dichter dan het grove weefsel van de grove kam. Wordt alles over één kam geschoren, dan houdt de wever geen rekening met het soort textiel dat hij moet weven. Beide verklaringen zijn plausibel, omdat ze beide recht doen aan de betekenis van de uitdrukking: ‘alles of iedereen gelijk behandelen, terwijl er onderscheid gemaakt zou moeten worden’.

De kar trekken

Deze onder politici zo geliefde uitdrukking is nog jong. Vroeger kende men wel de uitdrukking aan de kar duwen ‘iemand in zijn plannen helpen’. De kar trekken wil zeggen dat je het voortouw neemt, je neemt de leiding in een project en je probeert zo anderen mee te trekken.

Iemand op de kast jagen

Iemand die boos wordt omdat een ander hem plaagt, wordt vergeleken met een kat die om aan het geplaag van mens of hond te ontkomen, op de kast gaat zitten. Iemand die snel op de kast zit is snel boos, terwijl iemand die zich niet zomaar op de kast laat jagen lang rustig blijft.

Dat is kat in ‘t bakkie

Deze Bargoense uitdrukking betekent ‘dat is gemakkelijk, dat klusje is zo opgeknapt’. Kat in ‘t bakkie staat voor ‘loon in de geldla’; als je voor het karweitje loon zou krijgen, zou je zeker weten dat je dat geld ging verdienen, zo zeker ben je ervan dat je het klusje zult klaren. Kat is Bargoens voor ‘soldij, loon, opbrengst’. Zo is katjesdag ‘betaaldag’ en de kattenbak is de ‘geldla’. Het woord is een verbastering van het Maleise gadji ‘loon’, dat aan het Nederlandse gage is ontleend, dat op zijn beurt weer uit het Frans komt.

Een kat in de zak kopen

Het is niet helemaal zeker waar deze uitdrukking vandaan komt. Er wordt gesuggereerd dat een volksverhaal over de duivel eraan ten grondslag ligt. Die zou een wisseldaalder (een munt die altijd terugkeert bij de eigenaar) geven aan wie hem op een kruispunt een kat gaf. Maar toen hij een kat in een zak accepteerde en pas na de transactie de inhoud controleerde, bleek dat er iets anders in zat. Een andere verklaring zou zijn dat iemand denkt een haas te kopen en pas bij thuiskomst in de zak kijkt; dan blijkt dat hij een kat in de zak gekocht heeft. In het Spaans bestaat de uitdrukking dar gato por Hebre ‘iemand een kat voor een haas geven’ die deze verklaring ondersteunt. En tot slot zou het kunnen gaan om een bontwerker die katten inkoopt voor hun vel, maar verzuimt te controleren of de kat in de zak wel de gewenste zwarte vacht heeft. Bij nadere inspectie blijkt het dan een ordinair streepjesvelletje te zijn. Wat al deze verklaringen met elkaar gemeen hebben, is dat iemand die een kat in de zak koopt niet zakelijk genoeg is geweest om zich ervan te verzekeren dat hij iets deugdelijks heeft gekocht en er pas als het te laat is achter komt dat hij bekocht is.

Veel op zijn kerfstok hebben

‘Kerfstok is de naam die men aan twee lange stukjes hout geeft, welke aan maikanderen gehouden wordende, naauwkeurig op een sluiten, en die inzonderheid voor bakkers en ook wel voor winkeliers dienen om daarop kerven te snijden en aan te teekenen hoe veel brood ‘er door iemant te borg gehaald is. De Crediteur bewaard het eene stuk en de Debiteur het andere: wanneer ‘er nu iets gehaald wordt, worden die beide stukjes aan maikanderen gehouden en de kerven over beide stukken gesneeden’, aldus een 18e-eeuws woordenboek. De kerfstok was dus een stok waarop schulden werden bijgehouden door middel van kerfjes die in de stok werden gemaakt. Vaak bestond de kerfstok uit twee delen: een deel voor de verkoper en een deel voor de klant. Beide houtjes werd tegelijk ingekerfd, zodat de verkoper niet stiekem meer kerfjes kon aanbrengen. Iemand die veel op zijn kerfstok had, had veel schulden. Tegenwoordig zijn dat geen financiële maar morele schulden. Iemand die veel op zijn kerfstok heeft, heeft veel misdaan.

In een keurslijf zitten

Wie mooi wil zijn, moet pijn lijden, dat ondervonden de dames die zich vroeger volgens de heersende mode in een keurslijf lieten rijgen dagelijks. Het keurslijf was een soort korset dat ofwel onder de kleding, ofwel als bovenkleding werd gedragen. Het snoerde het bovenlichaam strak in, om tot het begeerde zandloperfiguur te komen. Zo’n keurslijf bood maar weinig bewegingsvrijheid. Wie in een keurslijf zit, wordt dan ook beperkt in zijn vrijheid van denken en doen.

Een ondergeschoven kindje

Het kwam vroeger wel voor dat in vorstelijke geslachten een zwak, gehandicapt kindje verwisseld werd met een gezond kind, om zo de erfopvolging veilig te stellen, of dat een echtpaar dat kinderloos bleef, een zwangerschap in scène zette en stiekem een kind als erfgenaam aannam. Het ondergeschoven kind, zoals dat heette, was niet echt familie. Misschien kreeg het daarom minder liefde. Tegenwoordig is een ondergeschoven kindje een zaak die niet de aandacht krijgt die nodig is.

Op de kleintjes letten

‘s Lands grootste kruidenier heeft deze uitdrukking dan wel grote bekendheid gegeven als reclameslogan, maar er wordt al heel wat langer op de kleintjes gelet. ‘Een vrek (…) Is iemand die zich niet het zijne laat ontvremen, Maar op de kleintjens past’, schreef Willem Bilderdijk al bijna twee eeuwen geleden. Met de kleintjes worden ‘kleine geldbedragen’ bedoeld.