36
Uitnodigingen voor de hersenen
Ondanks de uitdagingen hebben wij mogelijkheden om de cyclus van prikkel-behoefte-beloning-gewoonte te doorbreken en geconditioneerd hypereten te behandelen. Het is belangrijk om een kader te hebben om over behandelingsvormen na te denken, een kader dat geworteld is in theorieën over hoe wij leren en de kennis van vele verschillende wetenschappelijke gebieden. Meer specifieke behandelingsstrategieën volgen in het deel hierna, waarbij wordt voortgebouwd op de hier gepresenteerde theorieën.
Om ons te beschermen tegen de prikkels die ons opwinden en ons tot handelen aanzetten moeten we eerst beseffen hoe kwetsbaar we zijn voor die prikkels. Bij geconditioneerd hypereten zijn voedselcues de prikkel, en is overeten de gebruikelijke reactie. Die cues zijn ‘uitnodigingen voor de hersenen’, aldus James Leckman, hoogleraar in de kinderpsychiatrie en de pediatrie bij het Centrum voor Kinderonderzoek van de faculteit Geneeskunde aan Yale University.226
‘Het vermogen om te reageren op de behoefte aan voedsel is ingebouwd, maar als je te vaak toegeeft aan die behoefte, raakt het systeem ontregeld. Dan wordt je overgevoelig voor die cues,’ verklaarde Leckman. ‘Om onze hersenen te beheersen, moeten we onze hersenen wantrouwen. We moeten beseffen dat zij het vehikel zijn dat ons uitnodigt om dingen te doen die op een gegeven moment in ons evolutionaire verleden misschien heel nuttig zijn geweest, maar totaal uit de hand zijn gelopen.’
Raymond Miltenberger maakte aanschouwelijk hoe kwetsbaar mensen zijn in zijn beschrijving van dwangmatig haar uittrekken (trichotillomanie), een stimulus-responsstoornis waar voornamelijk meisjes en vrouwen last van hebben.227 Als een harentrekster eenmaal één haar op haar hoofd beetheeft en tegen zichzelf zegt: ‘Ik kan er best eentje uittrekken, dat geeft niet’, heeft ze haar worsteling om zich te beheersen in wezen verloren. Om haar aandoening het hoofd te bieden moet ze eerst erkennen dat haar respons een automatisme is, en begrijpen dat als ze één enkele haar uittrekt, ze er nog twintig uit zal trekken. Dan pas zal ze klaar zijn om interventietechnieken te leren en die te gebruiken.
Effectieve interventies onttrekken ons aan het conditionerend vermogen van een prikkel voordat die de daarbij gebruikelijke reactie oproept. Zij herinneren ons eraan dat wij nee kunnen zeggen. Een interventie begint met het inzicht dat er een keuzemoment is – maar niet meer dan een moment – waarop wij kunnen beseffen wat er gaat gebeuren en in plaats daarvan iets anders kunnen doen.
De hoeksteen van het behandelen van geconditioneerd hypereten is de ontwikkeling van het vermogen om niet in te gaan op de uitnodiging aan de hersenen van het signaal. Dat moet in een vroeg stadium gebeuren en het moet onherroepelijk zijn. ‘Alleen helemaal in het begin, als de uitnodiging zich voordoet, heb je er enige controle over,’ beaamde Leckman. Op dat moment is het nog mogelijk zich van de prikkel af te wenden. Als we eenmaal begonnen zijn, wordt het gedrag waarschijnlijk gedreven door een hele reeks gebeurtenissen (prikkeling, reactie, en nog meer prikkeling).
Als het ons lukt om nee te zeggen, is onze vatbaarheid voor de prikkels daarmee niet zonder meer verdwenen. We leren onze eerdere reacties nooit helemaal af. ‘De oude gewoonte is er nog steeds,’ aldus Mark Bouton, hoogleraar in de psychologie aan de University of Vermont.228 Bouton bestudeert de relaties tussen context, conditionering en geheugen, en hij heeft het huidige denken over hoe mensen hun gedrag kunnen veranderen mede bepaald.229 ‘Wij kunnen wel iets nieuws leren, maar als je iets nieuws leert, ben je het oude niet noodzakelijkerwijs kwijt.’
Omdat eerdere associaties blijven hangen, kunnen ze onder de juiste omstandigheden maar al te makkelijk de kop opsteken. Bij experimenten met dieren is deze reactie gebleken. Ratten leren om een toon te vrezen als ze telkens als ze hem horen een schok krijgen. De angst neemt af als die toon daarna wordt herhaald maar dan zonder dat hij met een schok gepaard gaat, maar ze leren de relatie niet helemaal af. Met de juiste beïnvloeding kan die angst makkelijk weer worden aangewakkerd.
Hetzelfde principe is van toepassing als wij op een prikkel een positieve emotionele reactie hebben gehad. Als de relatie tussen een signaal en een herinnering eenmaal tot stand gebracht is, dan wordt die relatie nooit helemaal verbroken. Veel mensen die tientallen jaren niet gerookt hebben, hebben af en toe nog steeds behoefte aan een sigaret. Sigaretten blijven een ‘opwindende’ prikkel met de belofte van een beloning.
Ondanks die erfenis is het mogelijk om iets nieuws te leren, dat ons er in de meeste gevallen van kan weerhouden om gehoor te geven aan onze impulsen. We kunnen nieuwe gedragsvormen oefenen en nieuwe gedachten aanleren om de oude op een afstand te houden. Uiteindelijk kunnen die evenzeer een automatisme worden als onze eerdere reacties, en als dat gebeurt wordt de prikkel minder opwindend.
Het vermijden van riskante situaties is een mogelijke benadering, maar in een wereld van alomtegenwoordige voedselcues – in het Amerika van het onbegrensde eten – is dat niet genoeg. Het is domweg onmogelijk om de verleiding van allerlei lekkers voortdurend te vermijden. Als je wilt slagen, zul je diverse andere cognitieve en gedragsmatige instrumenten moeten kunnen inzetten. En dan zul je moeten oefenen in het gebruik daarvan, met vastberadenheid en grote inzet, tot je de reacties als gevolg van prikkeling kunt veranderen.