Étymologie

Du latin etymologia, du grec etamos, vrai, et logos, science, étude : étude de l’origine, de la filiation des mots.

Bernard Frank a comparé l’étymologie à « une bonne fille qui remonte toujours ses jupes ». Pas bégueule, en effet, elle se déboutonne, elle se déshabille, elle dévoile, elle donne à voir ce qui était caché.

L’étymologiste demande aux mots leurs papiers. Il n’y a pas de sans-papiers chez les mots. Rien de plus facile que de leur en donner : il suffit d’écrire le mot sur un papier. Reste à savoir d’où il vient : du latin ? du grec ? de l’arabe ? de l’anglais ? de l’occitan ? du gaulois ? du wallon ? du hottentot ? du bas normand ? C’est rare, mais il peut arriver que les Maigret de l’étymologie calent. Ils ignorent de quel pays ou de quelle province ont débarqué certains mots, comme bobèche, frusquin ou moutard. Ils ont beau les cuisiner, les menacer, les cajoler, les secouer : ils ne disent rien. Alors ils écrivent sur leur fiche d’identité « origine inconnue » ou, si l’enquête avance mais patauge, « origine douteuse » ou « obscure ». Mais ces mots apatrides naturalisés français ont les mêmes droits et les mêmes devoirs que les autres mots du dictionnaire. D’ailleurs ils bénéficient eux aussi du classement par ordre alphabétique. Pas de discrimination (du latin discriminatio).

Il en est de l’étymologie comme de la généalogie : le jeu est de remonter le plus haut possible. De dater et d’attester. Lascar, 1553 ; olibrius, 1537 ; fisc, 1278 ; saucisse, 1268 ; satrape, 1265 ; épître, 1190 ; compère, 1175 ; couard, 1080 ; école, 1050 ; mot, 980, qui dit mieux ? La plupart des mots sont increvables. Plus ils sont actifs, mieux ils se portent. Ils tirent de leur étymologie bien davantage que du sens et de l’utilité : santé, force, vigueur génétique, énorme espérance de vie. De nombreuses fois centenaires, tous ces mots circulent allégrement, sans carte senior. Ils nous enterreront tous.

L’un des regrets de ma vie est de n’avoir pas fait de latin ni de grec. Mes parents m’avaient collé pensionnaire dans un lycée moderne qui, avec une pédagogie moderne, préparait au baccalauréat dit moderne. Les chiffres étaient modernes, les lettres ne l’étaient pas. Après la guerre, il apparaissait que l’avenir serait plus l’affaire des matheux que des littéraires. C’était pertinemment vu. Mais le mot avenir peut bien nous la jouer libre, jeune, nouveau, mode, révolutionnaire, brillant, il ne nous fera pas oublier que lui aussi descend modestement du latin.

Les Mots de ma vie
chunk001_cover.xhtml
chunk002_information.xhtml
chunk003_dedi.xhtml
chunk004_toc.xhtml
chunk005_introduction.xhtml
chunk006_chapter.xhtml
chunk007_chapter.xhtml
chunk008_chapter.xhtml
chunk009_chapter.xhtml
chunk010_chapter.xhtml
chunk011_chapter.xhtml
chunk012_chapter.xhtml
chunk013_chapter.xhtml
chunk014_chapter.xhtml
chunk015_chapter.xhtml
chunk016_chapter.xhtml
chunk017_chapter.xhtml
chunk018_chapter.xhtml
chunk019_chapter.xhtml
chunk020_chapter.xhtml
chunk021_chapter.xhtml
chunk022_chapter.xhtml
chunk023_chapter.xhtml
chunk024_chapter.xhtml
chunk025_chapter.xhtml
chunk026_chapter.xhtml
chunk027_chapter.xhtml
chunk028_chapter.xhtml
chunk029_chapter.xhtml
chunk030_chapter.xhtml
chunk031_chapter.xhtml
chunk032_chapter.xhtml
chunk033_chapter.xhtml
chunk034_chapter.xhtml
chunk035_chapter.xhtml
chunk036_chapter.xhtml
chunk037_chapter.xhtml
chunk038_chapter.xhtml
chunk039_chapter.xhtml
chunk040_chapter.xhtml
chunk041_chapter.xhtml
chunk042_chapter.xhtml
chunk043_chapter.xhtml
chunk044_chapter.xhtml
chunk045_chapter.xhtml
chunk046_chapter.xhtml
chunk047_chapter.xhtml
chunk048_chapter.xhtml
chunk049_chapter.xhtml
chunk050_chapter.xhtml
chunk051_chapter.xhtml
chunk052_chapter.xhtml
chunk053_chapter.xhtml
chunk054_chapter.xhtml
chunk055_chapter.xhtml
chunk056_chapter.xhtml
chunk057_chapter.xhtml
chunk058_chapter.xhtml
chunk059_chapter.xhtml
chunk060_chapter.xhtml
chunk061_chapter.xhtml
chunk062_chapter.xhtml
chunk063_chapter.xhtml
chunk064_chapter.xhtml
chunk065_chapter.xhtml
chunk066_chapter.xhtml
chunk067_chapter.xhtml
chunk068_chapter.xhtml
chunk069_chapter.xhtml
chunk070_chapter.xhtml
chunk071_chapter.xhtml
chunk072_chapter.xhtml
chunk073_chapter.xhtml
chunk074_chapter.xhtml
chunk075_chapter.xhtml
chunk076_chapter.xhtml
chunk077_chapter.xhtml
chunk078_chapter.xhtml
chunk079_chapter.xhtml
chunk080_chapter.xhtml
chunk081_chapter.xhtml
chunk082_chapter.xhtml
chunk083_chapter.xhtml
chunk084_chapter.xhtml
chunk085_chapter.xhtml
chunk086_chapter.xhtml
chunk087_chapter.xhtml
chunk088_chapter.xhtml
chunk089_chapter.xhtml
chunk090_chapter.xhtml
chunk091_chapter.xhtml
chunk092_chapter.xhtml
chunk093_chapter.xhtml
chunk094_chapter.xhtml
chunk095_chapter.xhtml
chunk096_chapter.xhtml
chunk097_chapter.xhtml
chunk098_chapter.xhtml
chunk099_chapter.xhtml
chunk100_chapter.xhtml
chunk101_chapter.xhtml
chunk102_chapter.xhtml
chunk103_chapter.xhtml
chunk104_chapter.xhtml
chunk105_chapter.xhtml
chunk106_chapter.xhtml
chunk107_chapter.xhtml
chunk108_chapter.xhtml
chunk109_chapter.xhtml
chunk110_chapter.xhtml
chunk111_chapter.xhtml
chunk112_chapter.xhtml
chunk113_chapter.xhtml
chunk114_chapter.xhtml
chunk115_chapter.xhtml
chunk116_chapter.xhtml
chunk117_chapter.xhtml
chunk118_chapter.xhtml
chunk119_chapter.xhtml
chunk120_chapter.xhtml
chunk121_chapter.xhtml
chunk122_chapter.xhtml
chunk123_chapter.xhtml
chunk124_chapter.xhtml
chunk125_chapter.xhtml
chunk126_chapter.xhtml
chunk127_chapter.xhtml
chunk128_chapter.xhtml
chunk129_chapter.xhtml
chunk130_chapter.xhtml
chunk131_chapter.xhtml
chunk132_chapter.xhtml
chunk133_chapter.xhtml
chunk134_chapter.xhtml
chunk135_chapter.xhtml
chunk136_chapter.xhtml
chunk137_chapter.xhtml
chunk138_chapter.xhtml
chunk139_chapter.xhtml
chunk140_chapter.xhtml
chunk141_chapter.xhtml
chunk142_chapter.xhtml
chunk143_chapter.xhtml
chunk144_chapter.xhtml
chunk145_chapter.xhtml
chunk146_chapter.xhtml
chunk147_chapter.xhtml
chunk148_chapter.xhtml
chunk149_chapter.xhtml
chunk150_chapter.xhtml
chunk151_chapter.xhtml
chunk152_chapter.xhtml
chunk153_chapter.xhtml
chunk154_chapter.xhtml
chunk155_chapter.xhtml
chunk156_chapter.xhtml
chunk157_chapter.xhtml
chunk158_chapter.xhtml
chunk159_chapter.xhtml
chunk160_chapter.xhtml
chunk161_chapter.xhtml
chunk162_chapter.xhtml
chunk163_chapter.xhtml
chunk164_chapter.xhtml
chunk165_chapter.xhtml
chunk166_chapter.xhtml
chunk167_chapter.xhtml
chunk168_chapter.xhtml
chunk169_chapter.xhtml
chunk170_chapter.xhtml
chunk171_chapter.xhtml
chunk172_chapter.xhtml
chunk173_chapter.xhtml
chunk174_chapter.xhtml
chunk175_chapter.xhtml
chunk176_chapter.xhtml
chunk177_chapter.xhtml
chunk178_chapter.xhtml
chunk179_chapter.xhtml
chunk180_chapter.xhtml
chunk181_chapter.xhtml
chunk182_chapter.xhtml
chunk183_chapter.xhtml
chunk184_chapter.xhtml
chunk185_chapter.xhtml
chunk186_chapter.xhtml
chunk187_chapter.xhtml
chunk188_chapter.xhtml
chunk189_chapter.xhtml
chunk190_chapter.xhtml
chunk191_chapter.xhtml
chunk192_chapter.xhtml
chunk193_chapter.xhtml
chunk194_chapter.xhtml
chunk195_chapter.xhtml
chunk196_biblio.xhtml
chunk197_append.xhtml
chunk198_append.xhtml