93

R. Daneel Olivaw sprak nog steeds rustig, maar Seldon verbeeldde zich dat er een subtiele verandering in zijn stemgeluid had plaatsgevonden, alsof hij makkelijker praatte nu hij niet langer een rol hoefde te spelen.

'In 20000 jaar,' zei Daneel, 'heeft niemand geraden dat ik een robot was als het niet mijn bedoeling was dat hij of zij erachter kwam. Dat komt ten dele doordat de mensen ons, robots, zolang geleden achter hebben gelaten dat nog maar weinigen zich herinneren dat er ooit robots bestaan hebben. En ten dele omdat ik in staat ben menselijke emoties waar te nemen en te beïnvloeden. Het waarnemen geeft geen problemen, maar het beïnvloeden van emoties is moeilijk voor mij om redenen die met mijn natuur verband houden - al kan ik het doen wanneer ik wil. Ik kan het, maar ik moet mezelf er constant toe dwingen het te doen. Ik probeer nooit tussenbeide te komen, behalve wanneer ik echt geen andere keus heb. En als ik tussenbeide kom, is het zelden om iets anders te doen dan reeds aanwezige emoties, zo weinig mogelijk, te versterken. Als ik mijn doel kan bereiken zonder zelfs dat te hoeven doen, dan geef ik daar altijd de voorkeur aan.

'Het was niet nodig aan Zonnemeester Veertien te knoeien om hem jullie te laten accepteren - ik noem het "knoeien", zoals je hoort, omdat het niet prettig is om te doen. Ik hoefde aan hem niet te knoeien omdat hij nog wat goed te maken had bij mij en hij is een man van eer, ondanks de eigenaardigheden die je bij hem bespeurd hebt. De tweede keer moest ik wel inspringen, toen jullie in zijn ogen heiligschennis hadden gepleegd, maar daar was weinig voor nodig. Hij stond echt niet te springen om jullie over te leveren aan de Imperiale autoriteiten, die hij niet graag ziet. Ik heb zijn hekel aan die autoriteiten alleen maar aangewakkerd en hij leverde jullie aan mij over. Argumenten die hij anders misschien misleidend had gevonden accepteerde hij nu.

'Ook aan jou heb ik nauwelijks hoeven knoeien. Ook jij wantrouwde de Imperialen. De meeste mensen doen dat tegenwoordig, wat een belangrijke factor is in het verval en de degeneratie van het Imperium. Bovendien was je trots op het concept van psychohistorie, trots dat je het bedacht had. Je vond het geen enkel bezwaar als aangetoond zou kunnen worden dat het een praktische discipline was. Dat zou je trots nieuw voedsel hebben gegeven.'

Seldon fronste zijn wenkbrauwen en zei: 'Excuseert u mij, mijnheer Robot, maar ik ben me er niet van bewust dat ik zo'n toonbeeld van eigendunk ben.'

Op milde toon antwoordde Daneel: 'Je bent ook helemaal geen toonbeeld van eigendunk. Je bent je er terdege van bewust dat het niet bewonderenswaardig of nuttig is om door trots gedreven te worden, dus je probeert die neiging te onderdrukken, maar je zou er net zo goed op tegen kunnen zijn dat je hartslag de boel van binnen aan de gang houdt. Je kunt er niets aan doen. Hoewel je je trots voor jezelf verborgen houdt omwille van je eigen gemoedsrust, kun je je trots voor mij niet verbergen. Je trots is er gewoon, wat je ook doet om het te verhullen. En ik hoefde er alleen maar een schepje bovenop te doen en je was meteen bereid om maatregelen te nemen om je voor Demerzel te verschuilen, maatregelen die je een paar seconden eerder van de hand gewezen zou hebben. En je was vol enthousiasme om aan het werk te gaan met je psychohistorie, een enthousiasme waar je een paar seconden eerder smalend om had moeten lachten.

Ik zag er de noodzaak niet van in om verder aan je te gaan knoeien en dus heb jij het hele robotverhaal kunnen uitwerken. Als ik die mogelijkheid voorzien had, zou ik het misschien tegengehouden hebben, maar mijn vooruitziendheid en mijn vaardigheden zijn niet onbegrensd. En ik vind het ook niet erg dat ik in dat opzicht gefaald heb, want je argumenten zijn uitstekend en het is belangrijk dat je weet wie ik ben en dat ik mijn capaciteiten aanwend om jou te helpen.

Emoties, mijn beste Seldon, zijn een machtige motor voor menselijk handelen, veel machtiger dan de mensen zich realiseren en je hebt er geen idee van hoeveel een minieme bijsturing kan bereiken en hoe terughoudend ik ben om daar gebruik van te maken.'

Seldon ademde zwaar. Hij probeerde zichzelf te zien als een man die gedreven wordt door trots en hij vond het geen leuk gezicht. 'Waarom terughoudend?'

'Omdat het zo makkelijk is om te ver te gaan. Ik moest Rashelle ervan weerhouden het Imperium te veranderen in een feodale anarchie. Ik had te overhaast geesten kunnen bewerken en het resultaat had een bloedige opstand kunnen zijn. Mannen zijn mannen - en de Wyaanse generaals zijn bijna allemaal mannen. Er is echt niet veel voor nodig om in mannen een wrok en een latente angst jegens vrouwen op te roepen. Het is misschien een van die biologische kwesties die ik, als robot, niet helemaal kan vatten.

'Ik hoefde het gevoel alleen maar te versterken om haar plannen als een kaartenhuis in elkaar te laten zakken. Als ik ook maar een greintje teveel had gedaan zou ik verspeeld hebben waar ik mijn zinnen op had gezet - een geweldloze omwenteling. Ik wilde niets meer dan dat ze geen tegenstand zou bieden als mijn soldaten arriveerden.'

Daneel zweeg even, alsof hij naar woorden zocht. Toen zei hij: 'Ik heb geen zin om in te gaan op de mathematica van mijn positronische brein. Het is meer dan ik kan begrijpen, jij misschien als je er lang genoeg over nadenkt. Maar ik word geregeerd door de Drie Wetten van de Robotica die van oudsher verwoord zijn - of dat waren, lang geleden. Dit zijn ze:

'"Eén. Een robot mag een mens niet krenken of kwaad doen of, door passiviteit, toestaan dat een mens gekrenkt wordt of kwaad gedaan.

"'Twee. Een robot moet de bevelen van mensen gehoorzamen, behalve wanneer die bevelen in strijd zijn met de Eerste Wet.

'"Drie. Een robot moet het eigen bestaan beschermen, zolang die bescherming niet strijdig is met de Eerste of Tweede Wet.'

'Maar ik heb een... vriend gehad, 20000 jaar geleden. Een andere robot. Niet als ik. Hij zag er niet uit als een mens, maar het was hij die de mentale machten had en het was door hem dat ik de mijne wist te verkrijgen.

'Hij vond dat er een nog algemener regel moest zijn dan de Drie Wetten. Hij noemde die regel de Nulde Wet, omdat nul voor één komt. De wet luidt:

'"Nul. Een robot mag de mensheid niet krenken of kwaad doen of, door passiviteit, toestaan dat de mensheid gekrenkt wordt of kwaad gedaan.'

'De Eerste Wet wordt dan:

'"Eén. Een robot mag een mens niet krenken of kwaad doen of, door passiviteit, toestaan dat een mens gekrenkt wordt of kwaad gedaan, behalve wanneer zulks strijdig zou zijn met de Nulde Wet.'

'En de andere wetten moeten dienovereenkomstig worden aangepast. Begrijp je?'

Daneel keek Seldon ernstig aan. 'Ik begrijp het,' zei Seldon.

Daneel ging verder. 'Het probleem is, Hari, dat een mens niet zo moeilijk te identificeren is. Een mens kun je aanwijzen. Het is makkelijk om te zien wat een mens schade berokkent en wat niet - betrekkelijk gemakkelijk tenminste. Maar wat is de mensheid? Waar kunnen we naar wijzen als we het over de mensheid hebben? En hoe kunnen we die schade of dat kwaad definiëren? Wanneer doet een bepaalde handeling de mensheid als geheel meer goed dan kwaad en hoe weten we dat? De robot die het eerst de Nulde Wet formuleerde is gestorven - staat althans permanent op inactief - omdat hij gedwongen werd iets te doen waarvan hij het idee had dat de mensheid erdoor gered zou worden, maar waarvan hij dat niet absoluut zéker wist. En toen dat gebeurde werd de zorg voor de Galaxis aan mij overgelaten.

Sindsdien heb ik mijn best gedaan. Ik heb zo weinig mogelijk ingegrepen en op de mensen zelf vertrouwd om te beoordelen wat goed voor hen was. Zij konden gokken; ik niet. Zij konden hun doel voorbijschieten; ik durfde dat niet. Zij konden zonder het te weten kwaad aanrichten; ik zou geïnactiveerd zijn als ik dat deed. De Nulde Wet houdt geen rekening met onwetendheid.

Maar soms word ik gedwongen tot actie over te gaan. Dat ik nog steeds functioneer bewijst dat ik altijd bescheiden en discreet te werk ben gegaan. Maar toen het Imperium in verval raakte moest ik steeds regelmatiger ingrijpen, en al tientallen jaren speel ik inmiddels de rol van Demerzel en probeer ik de regering op zo'n manier haar werk te laten doen dat er geen fatale ongelukken gebeuren - en toch functioneer ik nog, zoals je ziet.

Toen je het Tienjaarlijks Congres toesprak begreep ik meteen dat de psychohistorie het werktuig zou kunnen zijn met behulp waarvan het mogelijk was om uit te maken wat goed was voor de mensheid en wat slecht. Met psychohistorie zouden de besluiten die we nemen minder het karakter hebben van een sprong in het duister. Ik zou die besluiten zelfs aan mensen kunnen toevertrouwen en mezelf weer op de achtergrond houden om alleen in noodsituaties in te springen. Dus ik zorgde dat Cleon snel op de hoogte was van je toespraak en je ontbood. Toen ik je bij die gelegenheid de waarde van de psychohistorie hoorde ontkennen, was ik gedwongen om een manier te verzinnen om je toch te laten proberen er iets van te maken. Begrijp je, Hari?'

Geheel geïntimideerd zei Seldon: 'Ik begrijp het, Hummin.'

'Voor jou moet ik Hummin blijven bij die enkele gelegenheid dat ik je kan ontmoeten. Ik zal je alle informatie verschaffen die je nodig hebt en als Demerzel zal ik je beschermen naar mijn beste vermogen. Je moet nooit over mij spreken als Daneel.'

'Ik zou het niet willen,' zei Seldon gehaast. 'Aangezien ik je hulp nodig heb, zou het de zaak alleen maar bederven als je in de uitvoering van je plannen belemmerd werd.'

'Ja, ik weet dat je het niet zou willen,' Daneel glimlachte vermoeid. 'Je bent tenslotte ijdel genoeg om alle eer van de psychohistorie op te willen strijken. Je zou niet graag willen dat iemand ooit te weten zou komen dat je de hulp van een robot nodig had.'

Seldon bloosde. 'Ik ben niet...'

'Maar dat ben je wel, ook al verberg je het nog zo goed voor jezelf. En het is belangrijk ook, want ik versterk die emotie van je nog een heel klein beetje zodat je nooit in staat zult zijn om over mij met anderen te praten. Het zal niet eens meer in je opkomen.'

Seldon zei: 'Ik vermoed dat Dors weet...'

'Ze weet ervan, ja. En ook zij kan er niet met anderen over praten. Nu jullie beiden mijn ware structuur kennen, kunnen jullie er met elkaar vrijelijk over praten, maar met niemand anders.'

Daneel stond op. 'Hari, ik heb werk te doen. Binnen afzienbare tijd zullen jij en Dors mee teruggenomen worden naar de Keizerlijke Sector...'

'De jongen Raych moet meekomen. Ik kan hem niet aan zijn lot overlaten. En er is een jonge Dahliet genaamd Yugo Amaryl...'

'Ik begrijp het. Raych wordt ook meegenomen en je kunt wat andere vrienden betreft doen en laten wat je wilt. Jullie zullen allemaal op gepaste wijze behandeld worden. En jij zult aan je psychohistorie gaan werken. Je zult eigen personeel krijgen. Je zult de benodigde computers, boekfilms en ander materiaal krijgen. Ik zal zo weinig mogelijk ingrijpen en als er weerstand tegen je inzichten komt die niet zover gaat dat je missie erdoor in gevaar wordt gebracht, zul je daar zelf wat aan moeten doen.'

'Wacht, Hummin,' zei Seldon hardnekkig. 'Wat, als psychohistorie, ondanks al jouw hulp en al mijn inspanningen, nu eens blijkt niet tot een praktische discipline te kunnen worden ontwikkeld? Wat, als ik faal?'

Daneel stond op. 'In dat geval heb ik een tweede plan achter de hand. Een plan waar ik lang aan heb gewerkt op een aparte wereld en op een aparte manier. Het is ook heel moeilijk en in bepaalde opzichten nog radicaler dan psychohistorie. Ook dat plan kan mislukken, maar er is een grotere kans op succes als beide mogelijkheden open blijven.

Neem mijn advies ter harte, Hari! Als de tijd komt dat je in staat bent om een middel te ontwikkelen dat gebruikt kan worden om het ergst denkbare te voorkomen, kijk dan of je twee middelen kunt verzinnen, zodat als de ene faalt, de andere het werk kan voortzetten. Het Imperium moet worden gestabiliseerd of opnieuw opgebouwd op een nieuwe fundering. Laat er daar zo mogelijk twee van zijn, liever dan een.'

Hij keek Seldon aan. 'Nu moet ik weer overgaan tot de orde van de dag en jij moet ook aan het werk. Er wordt voor je gezorgd.'

Met een laatste knik verliet hij het vertrek.

Seldon keek hem na en zei: 'Eerst moet ik met Dors praten.'